جامعه ايراني در گفت?وگو با پرويز پيران

همدلي جامعه پس از انتخابات بيشتر شده است

بابك مهديزاده / بهروز مهديزاده/ افزايش فساد و آمار جرم و جنايت در ايران هشدار آميز شده است. بسياري از جامعه?شناسان، جامعه ايراني را در سال?هاي اخير جامعه رو به تنزل دانسته اند. اما انتخابات رياست?جمهوري سال گذشته به نظر پرويز پيران تاحدودي ورق را برگردانده است. پرويز پيران كه مشاور ارشد سازمان ملل است و البته استاد جامعه?شناسي دانشگاه علامه طباطبايي در گفت?وگويش با «اعتماد» درباره وضعيت فعلي جامعه ايراني نظرات جالبي دارد اما معتقد است كه جامعه ايراني با تمام گرفتاري?ها و معضلات و ناهنجاري?هايش پس از انتخابات رياست?جمهوري به يك همدلي نسبي رسيده و سرمايه اجتماعي صدمه خورده?اش تا حدودي در حال افزايش است. او مي?گويد درك اهميت اين همدلي و تقويت آن پيش?شرطي بس مهم است و مقدم بر هر چيز ضرورت شكل?گيري دركي مشترك بيش از هر زمان ديگري احساس مي?شود و تنش?هاي بي?حاصل بايد متوقف شود. پرويز پيران علاوه بر عضويت در هيات علمي آكادمي سوييس عضو مشاوران علمي فصلنامه?يي در دانشگاه كلرادوي امريكا نيز هست. او دكترايش را از دانشگاه مورهد امريكا اخذ كرد و از شاگردان پروفسور پلي فورپ از اساتيد برجسته جرم?شناسي در دنيا بود و چند سالي هم در دانشگاه كانزاس تدريس كرد. گفت?وگوي «اعتماد» را با وي بخوانيد.

آمارها حاكي از افزايش جرم و برخي از ناهنجاري?ها مانندطلاق، اعتياد و... است. به نظر شما نظم اجتماعي كه به واسطه آن هنجارهاي اجتماعي اداره مي?شود آسيب ديده است؟

نخستين نكته?يي كه بايد مورد تاكيد قرار گيرد آن است كه شرايط مادي فروپاشي اجتماعي در ايران مشاهده نمي?شود و اين عدم احتمال حتي در شرايطي كه آسيب?هاي اجتماعي و جرم در حال افزايش است به قوت خود باقي است. آنچه در شرايط كنوني مساله?زاست، احساس كلي ناكارآمدي و احساس ذهني بي?ثباتي است. در عين حال حتي احساس ذهني فروپاشي جامعه?يي نيز وجود ندارد بلكه احساس ذهني فروپاشي ساز و كارهاي اجتماعي مطرح است زيرا جامعه ايران جامعه?يي توانمند است. وجود منابع خدادادي چون نفت و گاز كه خود عامل مشكلات گوناگوني شده است، ميزاني از بهره?وري پايين و ناكارآمدي و فقدان شايسته?سالاري را پوشانده و بر تاب?آوري جامعه مي?افزايد. ليكن احساس غبن در سطحي مساله?زا مشاهده مي?شود كه براي درصدي از گروه?هاي سني جوان و ميانسال (گرچه درصدي فعلا كوچك) رشك برانگيز شده است. توجه شود كه با شكل?گيري اين افسوس دو جريان همزمان شكل مي?گيرد. در گروه?ها و لايه?هاي پايين به افزايش جرم ازجمله اعتياد و در عين حال افزايش فروش مواد مخدر، انواع سرقت، ديگركشي، زورگيري، فروپاشي خانواده بر سر منابع مادي محدود، انحراف براي ثروت و شوهر و برادركشي و تظاهر آنها منجر مي?شود ولي در لايه?هاي متوسط و بالا به تلاش در شكل?دهي باندهاي سوءاستفاده از منابع عمومي، اشغال مقامات به هر شكل و از هر راه ختم و تشديد مي?شود. انعكاس استفاده نابرابر از فضاي شهري و امكانات به شديدترين شكل رشك بردن بر فاسد شدن را تقويت مي?كند و سرمايه اجتماعي عام نهادها و سازمان?هاي عمومي را چون موريانه مي?خورد. در چنين شرايطي فقدان يا محدوديت جدي نقد، گرايش?هاي ضد اجتماعي را نيز تقويت مي?كند كه بايد مورد مطالعه دقيق قرار گيرد. حقيقت آن است كه شرايط ايران در سه سال اخير گوياي ضرورت توجه جدي به فراز و فرودهاي اجتماعي در زندگي روزمره است. به هنگامي كه اكثريت مردم با سختي روزگار مي?گذرانند، وجود روزمره اخباري مربوط به فساد مالي آن هم با ارقامي نجومي چون نه هزار ميليارد تومان، هشت هزار ميليارد تومان برخي افراد به ميلياردها تومان از منابع مالي كشور و در اختيار داشتن امكاناتي كه كمتر از 10 درصد جمعيت جهان در اختيار دارند، شرايط ذهني و عيني جامعه را به?شدت مساله?دار مي?سازد. اين مجددا تاكيد مي?كند كه ايران كشور توانمندي است. از سوي ديگر جهاني?سازي سرمايه?، پايه?هاي اخلاق عمومي را در همه جا تضعيف كرده بنا بر اين رشد آسيب?ها و جرم جنبه جهاني و سراسري پيدا كرده است. ليكن در عين حال به?عنوان دانش?آموز مردود دبستان علوم قضايي و اجتماعي چاره?يي جز طرح هشداري جدي ندارد. بديهي است كه در همه حال واقع?بيني شرطي بدون جايگزين است. لذا در كنار امكانات و توانمندي?ها مسائلي نيز با چشم مسلح علمي قابل رويت است كه مي?تواند شرايط ذهني را به سمت عيني شدن سوق دهد و به مسائل بالقوه جنبه?هاي عيني، ملموس و بالفعل دهد. تحليل رخدادهاي روزمره گرايش?هاي جديدي را مطرح مي?سازد كه اگر مديريت و مهار علمي آن هم از طريق حضور و مديريت جمعي مردم در سازمان?ها و نهادهاي مردمي نشود و يله به حال خود رها شوند، جنبه ساختاري پيدا خواهند كرد. فساد در سازمان?هاي عمومي و دولتي به بيماري مزمني بدل شده است. گرچه اين عاصي همواره تاكيد دارد كه در بدترين شرايط نيز اكثريت مردم شريف و زحمتكش هستند ليكن اين اكثريت مي?تواند 51 درصد يا 95 درصد باشد. به ويژه در ايران به دليل ضعف رسانه?هاي همگاني مستقل، نقاط ضعف به?شدت با بزرگ?نمايي همراه است و به هر تقدير تبليغات منفي نيز وجود دارد. پذيرش اين عوامل به هيچ روي نبايد به ناديده گرفتن افزايش? گرايش?هاي منفي و از آن به مراتب بدتر، عادي شدن و حتي مثبت تلقي شدن خلاف و توانايي در خريد آن، ختم شود كه فراموشي اجتماعي مصنوعي آورده و شرايط را بحراني مي?سازد. اينجاست كه نظم اجتماعي كه مفهوم كليدي پرسش دوم است به مخاطره مي?افتد و شرايط آنوميك تقويت مي?شود.

منابع هنجاري ارتباط در يك اجتماع چطور گسسته مي?شود.

توجه شود كه در كنار هم قرار دادن مواردي كه در پرسش دوم مفصلا مورد بحث قرار گرفت به تدريج احساس ذهني فروپاشي اجتماعي (باز هم تاكيد مي?كند نه فروپاشي جامعه?يي در حال حاضر) را تقويت مي?كند كه تشديد دايمي آن در كنار افزايش موارد منفي، فروپاشي ساختارها را در دستور قرار مي?دهد. توجه كنيد اگر امروز به فرزند خود نصيحت كنيد كه «اي فرزند شرافت در زندگي ارزشي بالاست همواره بايد شريف بود، امكانات جامعه را پاسداري كرد. از سوءاستفاده پرهيز كرد، خود را وقف بهروزي همنوعان كرد» و اندرزهاي ارزنده?يي از اين دست، اگر فرزند به پيرامون خود بنگرد و مشاهده كند كه تمامي كساني كه داراي ويژگي?هاي مورد تاكيد در اندرزها هستند، براي تامين زندگي ساده?يي در عذابند. اين فرزندي كه سراپا گوش است دچار چه احساسي مي?شود؟ چنين شرايط را شرايط آنوميك مي?گويند. اوضاع زماني بدتر مي?شود كه اندرزها از پشتوانه عملي نيز تهي باشد.

به نظر شما فروپاشي آنچه شاهد هستيم، ريشه در انتقال فرهنگ مدرن يا مدرنيسم در جامعه دارد؟ به عبارت ديگر تضاد بين سنت و مدرنيته باعث بروز گسست اجتماعي مي?شود؟

مي?دانيد كه در نوشته?هايي نظر خود را بيان كرده و ادعا شده است كه اساسا بحث سنت و مدرنيته در ايران در چارچوب واقعي و درستي قرار نداشته است. البته در اين نوشته تشريح كامل اين بحث ممكن نيست. اما فقط تاكيد مي?كند كه مدرنيته در غرب از دل گذشته غرب سر برآورده است. توجه كنيد كه مهم?ترين اصل مدرنيته يعني مفهوم پيشرفت كه متكي به ديد خطي تاريخ است از مسيحيت سرچشمه گرفته است. به ديگر سخن تولد و مرگ مسيح نگاه خطي را ممكن ساخته و مفهوم پيشرفت را غيرمستقيم به اذهان متبادر ساخت. از سوي ديگر شهروندي، مشاركت مدني، جامعه مدني، ?حقوق انسان و بروكراسي تماما در دوران باستان غرب از يونان و رم اخذ شد. گرچه در اصل و برعكس اصرار غربي?ها، خاستگاه اوليه آنها در سومر يا شرق بوده است. در ايران متاسفانه آشنايي محدود و ناقص با تجربه مدرنيته زماني رخ داد كه پيشگامان بحث مدرن شدن با تاريخ خود قهر كردند و از آن بدتر بر اساس برداشت?هايي ناقص و ناتمام و كج فهميده شده از مدرن و مدرنيته و غرب به بازنويسي يا تحريف تاريخ خود پرداختند كه كاملا منفي?نگري را رواج داده است. لذا ادعاي اين ناتمام آن است كه ما در سطح مفهومي درجا زده?ايم. تمثيلي كه بارها به كار برده و در تشريح رابطه سنت و مدرنيته حاكم مي?داند عبارت است از خوردن پتكي بر سر و بيهوشي طولاني. در لحظاتي كه بيهوشي رو به پايان است، انسان بيهوش شده خوابي ديده ليكن در لحظه بيدار شدن خواب را بريده?بريده به ياد دارد. اين خواب مدرنيته ايراني است. سپس گنگ خواب ديده بر اساس خواب بريده?بريده گذشته خود را بازانديشي و بازنويسي كرده است آن هم بر پايه اين فرض كه خواب ديده شده برتر و بهتر و گذشته فراموش شده مملو از نادرستي و كژي و كاستي است و به كار نمي?آيد. در چنين گيروداري با برداشت ايستا از سنت، جنگ سنت و مدرن آغاز و ادامه يافته است.

افزايش تدريجي خشونت در جامعه را نشانه چه چيزي مي?دانيد؟ وضعيت ايران در اين زمينه چگونه است؟

مساله خشونت از مباحثي است كه بايد در جوي آرام به آن پرداخت آن هم با همدلي و دوستي و مهرباني و محبت، زيرا با توجه به مواردي كه در باب بهره?وري، ناكارآمدي، فساد و سوءاستفاده اقليتي و... بيان شد، گرايش?هاي خشونت?محور افزايش مي?يابد. از سوي ديگر متاسفانه به دليل فقدان آموزش?هاي ضروري و نظارت بر استفاده از محصولات سمعي و بصري در دسترس كودكان، نوجوانان و جوانان و ناكارآمدي كامل رسانه ملي، خانواده?ها با بمباران آثار خشونت?محور آن هم خشونتي كه بخش اعظم فيلم?هاي سينمايي و تلويزيوني را دربر مي?گيرد روبه?رويند. پژوهش محدودي كه با كودكان سه تا هشت? ساله انجام داده شده است، نشان مي?دهد كه واژگان و زباني خشونت مبنا و خشونت?محور در خانواده?ها در حال رايج شدن است كه در محاوره روزمره منعكس مي?شود. در چنين شرايطي با توجه به?شدت آسيب?هاي اجتماعي از جمله طلاق و درگيري?هاي خانوادگي و احساس ناامني، خشونت را تشديد مي?كند و كودكان و نوجوانان را دچار تركيبي از استرس و اضطراب مي?كند. متاسفانه دست زدن به اعمالي در ملأ عام خشونت را نيز عادي مي?سازد. فقط كافي است با ورق زدن روزنامه?ها و تحليل محتواي جرايم خشونت?محور مانند قتل و مجروح?سازي و از آن بدتر تشريح نحوه به قتل رساندن و مجروح ساختن كه با عادي?ترين حالات در اكثر مواقع تشريح مي?شود به عمق مساله انديشيد. زياده?خواهي، الگو شدن مصرف مسرفانه، رسيدن به امكانات مادي آن هم در چشم به هم زدني كه در هيچ جامعه?يي از طروق عادي و سالم ممكن نيست، خشونت را موضوعي قابل تامل ساخته است ولي نبايد فراموش كرد كه خشونت رو به رشد يكي از شاخص?هاي همان شرايطي است كه بايد مورد بررسي و تجزيه و تحليل جدي قرار گيرد. مديريت جامعه نيازمند بسيج افرادي توانا كه مورد اعتماد نيز هستند. آن هم براي ارائه تحليلي دقيق و واقع?بينانه و البته شجاعانه از شرايط اجتماعي كشور است. متاسفانه دانشگاه?هاي كشور با بحران دست به گريبانند. علوم اجتماعي و انساني كه از آغاز شكل?گيري در ايران با بحران همراه بوده?اند به ستروني باورنكردني دچار آمده?اند. وجود فرصت?طلباني كه با انواع رانت?ها به مدارك دانشگاهي دست يافته و متاسفانه لباس استادي به بر كرده?اند، خود جزيي از آسيبي است كه بايد تحليل شود.

كنترل اجتماعي از سوي نهاد خانواده، ?مذهب و نظام خويشاوندي شكل مي?گيرد. در جوامع مدرن (كشورهاي غربي) يا جوامعي مثل ايران كه در حال گذار از سنت به مدرنيته است آيا مي?توان گفت كه ديگر ارزش?ها و مناسبات اخلاقي گذشته وجود ندارد و روابط بيشتر مبتني بر منفعت «اقتصادي» است؟

بايد توجه داشت كه جامعه متشكل از افراد با ويژگي?هاي بسيار متنوع است؛ افرادي كه آمال و آرزوهاي دور و درازي دارند و گاه براي تحقق آنها به جان مي?كوشند. در عين حال جامعه براي بقاي خويش بايد به تعادل رسد و باثبات باشد. از اين رو كنترل اجتماعي حياتي مي?شود. كنترل اجتماعي به افراد قواعد زندگي در جامعه را گوشزد مي?كند و اگر اين قواعد زيرپا گذاشته شد، كسي كه به آن اقدام كرده است بايد هزينه?يي مناسب بپردازد. اين هزينه سبب مي?شود كه فرد خاطي ديگر عمل نادرست خويش را تكرار نكند و همزمان ساير افراد نيز به علت هزينه عمل نادرست، از دست زدن به آن پرهيز كنند. آموختن قواعد زيستن در جمع بايد از سنين پايين آغاز شود كه به آن اجتماعي شدن مي?گويند هر كودكي كه در خانواده?يي پاي به عرصه حيات مي?نهد، در نخستين گام?هاي زندگي?اش با امر و نهي آشنا مي?شود و كم?كم مي?فهمد كه جامعه داراي نظامي از ارزش?ها و هنجارهاست. برخي امور مثبت به حساب مي?آيند و دسته ديگر منفي تلقي مي?شوند و دسته سومي خنثي به شمار مي?روند. اجتماعي شدن مهم?ترين و بنيادي?ترين ابزار كنترل اجتماعي است ولي كافي نيست از اين روي جامعه به دو شكل كلي رسمي و غيررسمي به كنترل يكايك اعضاي خويش مبادرت مي?كند. خانواده نهاد ديگري است كه در كنار وظايف متنوع خود به كنترل اعضا نيز اقدام مي?كند. مذهب يكي ديگر است. به قول عاشق?ترين عاشقان، آن آشناي بلخ، «شبگرد مبتلا» جلال?الدين محمد مولوي: «اگر فقه است براي آن است تا كسي از دست تو نان نربايد و جامه?ات را نكند و تو رانكشد تا تو به سلامت باشي» (فيه مافيه، 1381: 129) . مذهب و خانواده در كنار نظارت اجتماعي به ويژه در چارچوب همسايگي، محله، كوي و برزن كنترل غيررسمي را پديد مي?آورند اما كنترل رسمي فرآيندي ارادي و آگاهانه ايجاد شده صرفا براي كنترل است. نهادهاي كنترل رسمي جنبه انتظامي و قضايي دارند. در گذشته داروغه سردسته نگهبانان و رييس پاسبانان شهر به شمار مي?رفت. عسس يا گزمه شبگرد بود و در كوي و برزن قدم مي?زد و فرياد برمي?آورد كه همه جا امن است و بالاخره محتسب كه وظيفه امر به معروف و نهي از منكر را برعهده داشت، به شكل ساده كنترل رسمي در گذشته را يادآوري مي?كنند. ليكن با پيدايش سرمايه?داري، شروع شهري شدن شتابان و پديد آمدن شهري?هاي بزرگ و پرجمعيت به ويژه كلان يا مادرشهرها و پايتخت?هاي چندين و چندميليوني، كنترل رسمي گسترش چشمگير را به خود ديد. در گذشته كه بخش عمده كنترل اجتماعي غيررسمي رخ مي?داد و در چشمداشت?ها، ارزش?ها و هنجارها مندرج و مستتر بود، رويه?هاي كنترل?كننده به شكلي محدود كننده انعكاس بيروني پيدا مي?كرد. دليل اين امر ضرورت قدرت بازدارندگي آن بود. زيرا نهادهاي اصلاح و بازسازنده حقوقي و قضايي مستقل وجود نداشت يا كمرنگ و ضعيف بود. در نتيجه شدت عمل به عنوان ساز و كار بازدارندگي به حساب مي?آمد. با برآمدن دنياي مدرن نهادهاي كنترل رسمي شكل گرفته و قوانين از سركوبگرانه به بازسازنده تغيير شكل دادند. زيرا تلقي از جرم كاملا دگرگون شد. در نتيجه تنبيه نه براي ايجاد ترس از شدت آن و لذا داشتن كاركرد بازدارندگي بلكه به عنوان خارج شدن از هنجار و لذا بازسازي صدمه به نهادهاي جامعه?يي و ترميم صدمه نگريسته مي?شد. به اين دليل با تضعيف نهادهاي سنتي، جامعه مدني و شهروندي با تاكيد بر مسووليت، وظيفه و حقوق شهروندي تقويت شد و قوانين جديد و رسمي به تصويب نهادهايي رسيد كه نمايندگي از مردم داشتند و انتخابي آنان نيز بودند. گردن نهي به قانون و احترام به آن به هنجاري قدرتمند بدل شد. حكومت?ها به عنوان قدرت ميانجي/ محافظ حقوق تمامي افراد گرچه نابرابر، به حساب مي?آمدند سرمايه اجتماعي عام يا آوندي بالايي به كف آوردند و مورد اعتماد مردم قرار گرفتند زيرا حكومت ميانجي قرارداد اجتماعي مهمي را پاس مي??داشت. به اين معنا كه جامعه پذيرفته بود مثلا 65 درصد از آن طبقات فرا دست باشد و 35 درصد نيز از آن طبقات فرودست، حكومت با تمام قوا از اين قرارداد محافظت مي?كرد. در نتيجه شرايط طبقات فرودست نيز با جوامع غيرمدرن قابل مقايسه نبود كه خود به افزايش سرمايه? اجتماعي و تقويت اعتماد به ماشين دولتي منجر مي?شد، در ايران شبيه?سازي موارد بالا از انقلاب مشروطيت به بعد رخ داد . همان?گونه كه پيش تر يادآوري شد، سرمايه اجتماعي آوندي يا عام و سراسري نيز تحت تاثير سرمايه اجتماعي پيوندي يعني قوم و قبيله و آشنا محور و حاوي رانت به زيان توده مردم نيز تضعيف شد. در نتيجه با تضعيف شيوه?هاي كنترل سنتي و غيررسمي، كنترل رسمي قدرتمند و بي?طرف نيز حداقل كامل شكل نگرفت. خوشبختانه هوشمندي مسوولان تراز اول كشور به هنگام انتخابات رياست?جمهوري و مديريت كردن شرايط و پاسخ مناسب به هوشمندي باورنكردني اكثريت مردم زمينه?يي بسيار مساعد براي حل مشكلات كشور فراهم آورده است. گرچه از آن زمان به بعد گروه?هايي آگاهانه و ناآگاهانه مشكلاتي ايجاد كرده?اند ولي همدلي مردم سرمايه?يي است كه همه?چيز را ممكن مي?سازد. دنياي قرن بيست و يكم دنياي مشاركت واقعي از كوچك?ترين واحد?هاست به همين دليل برنامه?ريزي محله?يي مشاركت محور و مشاركت مبنا اهميتي بي?مانند به خود گرفته است. برنامه?ريزي محله?يي به عنوان نخستين گام در جهت شكل?دهي به دموكراسي مشاركتي متن محور يا بومي محسوب مي?شود. به هنگامي كه واحدهاي محله?يي متشكل و مقتدر شود، نظارت همگاني از پايين نيز شكل مي?گيرد و فعال مي?شود. در طرح شوراياري گروه?هاي كار محلي (34 گروه) پيش?بيني شده بود كه به هنگام تصويب طرح مهم?ترين ارگان مشاركت محور آن يعني گروه?هاي كارمحله?يي حذف شود. اميد است با بازگشت به پروژه?هاي مشاركت واقعي گام?هاي استواري در جهت بهروزي مردم اين سرزمين برداشته شود.