دکتر محمود دهقانی

 درمیان آثار به جا مانده از جهانگردان و مبلغان مذهبی اروپائی در ایران روزگار صفوی، ایتالیائی ها بیشتر از دیگر کشورهای اروپائی فعالیت داشته اند. پیش کسوتان نخستین گسیل مبلغان مسیحی به ایران "ونیز"ی ها بودند که  به عنوان قدرت مسلط دریائی حوزه مدیترانه شرقی پس از اوزون حسن آق قویونلو، با شاهان صفوی روابط سیاسی برقرار و با آنها  پیمان های دوستی پروپا قرصی برقرار کردند. شاه اسماعیل یکم صفوی، معمار مذهب تشیع در ایران که برخی از پیشینه نگاران نوشته اند باعث انسجام و یکپارچگی سرزمین  ایران شد مادرش مارتا، دختر کاترینا همسر اوزون حسن ، از مسیحیان ترابزونی بود. شجره نسبت مادری شاه اسماعیل یکم به زن یونانی عثمان بیگ و زن گرجی "کلویوآتس" فرزند "آلکسیس" چهارم می رسد.  واقعیت هائی را که گزارشات و اسناد موجود مبلغان مسیحی در باره  ایران روزگار صفوی برملا کرده اند  این است که با روی کار آمدن شاه اسماعیل یکم و  گسترش رزم ، دلیری و اندیشه جدید آوازه اش آنچنان در ایتالیا پیچید که: "عامه ایتالیائی ها به او به چشم یک  پیامبر جدید نگاه می کردند".١

نویسندگانی چون  "جیوانی روتا" در باره شخصیت شاه اسماعیل به صورت گسترده ای قلم فرسائی کردند. درست در هفتمین سال به دست گرفتن زمام امور و فرمانروائی شاه اسماعیل یکم پادشاه صفوی بر ایران بود که کتاب "جیوانی روتا" سال ١٥٠٨ میلادی ، درشهر رم چاپخش شد.  در خود ایران نیز  دگرگونی های برجسته ای که انجام گرفت  موجب شد که: "مردم ایران به دنبال یک جوان کم سال چهارده ساله  یعنی شاه اسماعیل دلیر به راه افتند".٢ 

دلیری وچهره و اندام زیبای شاه اسماعیل زبانزد مردم کوچه و بازار شد ودر ایران در وصف شاه جوان و بی باک برخی زبان به افسانه گشودند ومی گفتند: "او در سن دوازده سالگی بدست خود خرسی را در غاری کشت و همچون سلطان جلال الدین خوارزمشاه که در سند پرید، با اسب از رود ارس (یا کر؟)  گذشت." ٣

ارزش و اهمیت تاریخ نگاری مبلغان خارجی هم جدا از اندیشه هائی که در پی آن بودند تاریخ ایران را پس از استقرار  و اقتدار صفوی ها بر ایران به صورت شفاف عرضه و پیشرفت اقتصادی و اوج بده بستان سیاسی ایران با  جهان و اروپای آن روزگار را بازتاب داده است. ایتالیائی ها شاه اسماعیل را متحد مسیحیان  معرفی کردند و  در باره اش نوشتند: "اسماعیل کبوتری است که شاخه زیتون یعنی نشانه صلح بین خدا و انسان را به همراه دارد". حتا بعضی از این قبیل نویسندگان ادعا می کرده اند که او مسیحی شده است. ٤

گزارشگران مذهبی ایتالیائی توصیف ها و نوشته های با ارزشی  نیز در مورد خلیج فارس  و هرمز و بوشهر و  شیراز و همه شهرهای آن روز ایران چاپخش کرده اند. سیاست و استراتژی  در آن روزگار باعث نزدیکی پاپ و کشیشان مسیحی با صفوی ها بود. از این رو نه تنها  امپراتوری عثمانی در روزگار پیش از فرمانروائی شاه عباس یکم،  بلکه محمود افغان نیز پس از حمله اش به اصفهان در روزگار شاه حسین صفوی به مسیحیان روی خوش نشان نداد و از آنها باج و خراج گرفت.

 روابط دولت های نیرومند اروپائی از جمله  هلند ، اسپانیا ، انگلیس و آلمان آن روزگار با ایران بیشتر از جنبه اقتصادی، جنبه استراتژیکی نیز داشت.  موقعیت ایران و سودمندی اقتصادی معاملات بازرگانی با این کشور برای اروپائیان درست روزگاری برآنها ثابت شد که "ری گونسالس د کلاویخو" فرستاده  سیاسی اسپانیا به دربارامیر تیمور در سمرقند، به اهمیت ایران پی برده بود. هر چند که   قدرت پاپ، سیاست و تاثر گذاری "ونیز" را کاهش  و استقلال دولتی آنجا را تضعیف نمود اما اروپائیان از آن روزگار تا به امروز به  ایران  و قدرتی که این کشور تاریخی در منطقه دارد به خوبی پی برده وبه آن، با اهمیت  نگریسته اند.

  واقعیتی که اروپائیان را ناگزیر به پذیرش کرده وبه آن باور داشته و هنوز هم دارند، بینش و منش آزاد اندیش بالنده ملی ملتی است که نه تنها کشورش در نقطه مهمی از جهان قرار دارد، بلکه در تلخ ترین روزگار سیاسی اروپای  آن روز عظمت و کرامت آن بر آنها ثابت شده است.  در روزگاری که سراسر جهان پر از تعصبات و خشک اندیشی بود شاهان صفوی به مبلغین مذهبی اروپائی در ایران اجازه تبلیغات دینی دادند که در میان آنها گروه کاتولیک "کارملیت " (پابرهنه ها) بسیار با اهمیت بوده است. اسناد و گزارشاتی که این گروه در مورد تاریخ اجتماعی  ایران چاپخش کرده اند آئینه ای از  رویدادها و فراز و نشیب های روزگار صفوی و تا روزگار زندیه ایران را در برمی گیرد.

     با تبلیغات  "کارملیت ها" و بردن آوازه ایران به اروپا، از اسپانیا نیز نخستین جهانگرد آن کشور "پدرو تشیی یرا" به ایران آمد و  زبان فارسی را به خوبی آموخت و دست به  برگردان کتابی فارسی زد. این کتاب با نام "ملک هرمز" در شناخت تاریخی اوضاع  سیاسی آن روزگار خلیج فارس بسیار با اهمیت است. از این کتاب یک نسخه فیلمی آن هنوز در "بیبلیوتکا ناسیونال" کتابخانه ملی اسپانیا در مادرید موجود است. اما نسخه اصلی گویا به دلیل قدمت و شکننده بودن برای پژوهش به پژوهشگران  داده نمی شود.  ذکر این نکته  شاید ضروری به نظر برسد که  "فلیپ " پادشاه اسپانیا نیز به دلیل رابطه بسیار خوبی که با شاه عباس یکم داشت، گروهی از کشیشان را به ایران فرستاد. شاه عباس پادشاه اسپانیا را برادر خطاب می کرد. درضیافتی شاه عباس با "دون گارسیا فیگوروا" سفیر اسپانیا، جام شراب شیراز را بالا برده و گفته بود به سلامتی برادرم پادشاه اسپانیا.

  هر چند که دلیل موضوع صمیمیت میان شاه عباس یکم با پادشاه اسپانیا هنوز هم از طرف ثبت اسناد تاریخی اسپانیا به صورت شفاف به چاپ نرسیده  اما  به هر روی این روابط بیشتر جنبه سیاسی داشت، چرا که این دو هیچوقت همدیگر را ملاقات نکرده و استحکام روابط گرم آنها را سفرا بوجود می آوردند.

پرسش شاه عباس یکم از مسیونر مذهبی ایتالیائی "پیترو دلاواله" در سال ١٦١٨ میلادی در دیوانخانه اشرف (بهشهر کنونی) در مورد وضعیت اسپانیا و پادشاه آن کشور و بیزاری شاه عباس نسبت به دشمنان اسپانیا نکاتی است که به پژوهش های گسترده تری نیازمند است.

در گذر از سیزده کلیسای مسیحیان در اصفهان تختگاه  ایران  روزگار صفوی، گروه  "کارملیت " ایتالیائی که در پایتخت فعایت مذهبی گسترده داشتند به دیگر شهر های کشور نیز رفت و آمد می کرده اند. یکی ازشهر هائی که "کارملیت ها " پس از سقوط دودمان صفوی باز هم  به آنجا سفر کرده و مسکن گزیده اند بندر بوشهر است. این گروه از سال ١٧٤٤ میلادی تا اوایل ١٧٤٥ میلادی مدت کوتاهی در بوشهر ساکن بوده اند. کشیشی به نام  " پدر اوربان" در بوشهر با کمک مسیحیان بوشهر خانه ای را خریداری کرده و کلیسائی برای مسیحیانی که بدون مراسم و کلیسا بودند دایر می کند." ٥

این کشیش که نام او را پیشینه نگاری بدون نام و نشان " پدر اوربان" ذکر کرده است تا سال ١٧٤٥ میلادی مدتی در بوشهر یا بندرعباس می ماند تا سرانجام پس از چند سال از بندر عباس به جزیره خارگ منتقل می شود و در خارگ چشم بر جهان فرو می بندد. نامه های کوتاه مبلغان این گروه به نکات جالب توجه تاریخی جزیره خارگ  و بوشهر اشاره می کند.  از بیان های کوتاه در نامه ها می توان نتیجه گرفت که این گروه پس از ١٧٤٤ میلادی تا ١٩٢٨ میلادی یعنی نزدیک به دو سده، در چند نوبت در بوشهر اقدام به خرید خانه  برای مراسم مذهبی کرده اند که کلیسای کنونی در بوشهر احتمالا آخرین  آن می باشد.

 نکته دیگر در نامه یکی از کشیشان "ابوشهر" نامیدن بوشهر است. اما یادآوری این نکته بی جا نیست که با گویش های فارسی، لری، ترکی قشقائی و عربی در شهرهای استان بوشهر، شاید نام بوشهر با فراز و نشیب هائی دگرگون شده "ریشهر" باشد. هر چند که نام های دیگری از جمله "رام اردشیر" و " لیان" نیز گفته شده اما  راست و نا راستی آن در مجال این یاد داشت بسیار کوتاه نیست و به پژوهش های گسترده تری نیاز است.

عکسی که درسال ١٩٣٨میلادی از نمای درونی و بیرونی ساختمان قدیمی کلیسا ی مسیحیان بوشهر گرفته شده است نشان می دهد که نمای نسبتا بومی این ساختمان با طاق ها و ستون های بیرونی آن مناسب با آب وهوای گرم بوشهر طراحی شده است. از راه سربونک و یک پله  کشیش کلیسا و یا مسافران و کشیشان مسیحی مهمان در بوشهر می توانسته اند به پشت بام رفته و شب در هوای خنک پشت بام بخوابند. سربونک فراتر از آمد و شد افراد به پشت بام، کار یک بادگیر را انجام می داده و نسیم سینه سائیده به آب های دریا را نیز به درون ساختمان منتقل و هوا را مطبوع می کرده است.

سقف و ایوان کلیسا آن گونه که در عکس دیده می شود با تیرهای چوبی است . برفراز پیشخوان ،  در اشکوبه بالائی بر روی ستون ها احتمالا سایه بان و یا تالار کوچکی با تزئینات و سقف چوبی برای استراحت ظهرهای گرم بوشهر قرار داشته که در زمان گرفتن عکس هنوز آثار و جای تیرهای چوبی آن  بر  دیوار نمایان است.

 تزئیینات چوبی سقف و  نرده ها و میز خطابه و جای چیدن شمع در درون کلیسا، در روزگار خود هنرمندانه طراحی شده است.  گچبری های درونی ساختمان نیز از اسلوب معماری پیشرفته آن روزگار برخوردار است که با توجه به معماران ورزیده ارمنی در اصفهان احتمالا گچ بری ها و تندیس ها کار هنرمندان ارمنی اصفهان بوده است.

 با توجه به قدرت مسلط دریائی پیشین کشورهای اروپائی ایتالیا ، اسپانیا و پرتقال شاید بتوان گفت که تندیس های مریم عذرا و عیسا مسیح در کلیسای بوشهر ساخت ایتالیا و یا یک کشور دیگر اروپائی بوده است. اما به هر روی  نباید از نظر دور داشت که مجسمه سازان ارمنی جلفا نیز ماهر و کار آمد بوده اند. همچنین بعید نمی تواند باشد که مصالح مجسمه ها از اصفهان همراه هنرمند به بوشهر آورده شده و ساخت آنها در بوشهر انجام پذیرفته است. این احتمال نیز که  خود مبلغان مسیحی معماران ورزیده ای بوده اند می تواند دست آویزی برای یک پژوهش باشد.

 نکته قابل ذکر دیگر که نشان از محدود بودن و اقلیت خیلی کوچک مسیحی در بوشهر دارد ناقوس این کلیسا است. این ناقوس برعکس کلیساهای جلفای اصفهان و در کل کلیساهای جهان بر فراز ساختمان نیست. این موضوع احتمالا می تواند گویای دو چیز باشد. یکی آنکه چون مسیحیان در بوشهر تعدادشان زیاد نبوده نیاز به بانگ ناقوس مراسم تجهیز و تکفین نداشته اند و فقط به عنوان سمبل در حیاط کلیسا به آن بسنده کرده اند.

 نکته دیگر می تواند منحصر به قانونی باشد که طبق آن مسیحیان را ملزم به رعایت حقوق اکثریت شهروندان شهر کرده است. در برخی از کشورهای مسیحی نیز اگرمسلمانان اقلیت خیلی کوچکی را تشکیل داده باشند و شهروندان مسیحی در نزدیکی مسجد زندگی کنند، به شهروندان مسلمان اجازه پخش اذان از بالای پشت بام و یا از بلندگوی مناره مسجد داده نمی شود. 

پانوشت ها:

١- دکتر جهانبخش ثواقب. "تاریخ نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و ماخذ". انتشارات نوید شیراز. ص١٩١                  

٢-دکتر باستانی پاریزی.  "سیاست و اقتصاد در عصر صفوی". بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه. تهران ١٣٤٨. ص. ٦٤.

٣-دکتر باستانی. سیاست و اقتصاد. زیر نویس ص٦٤

٤-دکتر ثواقب. تاریخ نگاری. ص ١٩٢

٥-نسخه کتاب هزار وسیصد و هفتاد و شش صفحه ای همراه نقشه جغرافیائی و عکس. به زبان انگلیسی با نام." شرح وقایع کارملیت ها در ایران". جلد دوم. لندن ١٩٣٩. ص١١٠١ 

٦-برای پژوهش و اطلاعات بیشتراز گزارشات منابع اروپائی به این کتاب های تاریخی مراجعه شود:

* - A Chronicle of the Carmelites in Persia vols I and II

* - A ouvel Conversion du Roi de Perse, avec de Cent mil Tures apr賠s Conversion, - Paris, 1666. *- Histoire Veritable de toute qui S’est fait et Passe depuis Le Conversion de Grand Sohpy, Paris, 1616.

* - Histoire Moderne du Prince Saych Ismail , dit Sophy Ardelin, tr. Jean Lemaire de Belges, 1509.

* - Giovanni Rota, La vita del sophi: Re de Persia e media e de molti altri regni e pasesi: e de la grandissime gurre qle ha facto contra le signor Turcho