ناهيد مولوي/ از كودكي به همه ما آموخته?اند كه دو دنيا داريم، دنيايي كه در آن زندگي مي?كنيم و آخرتي كه زندگي بعدي همه انسان?ها در آن رقم خواهد خورد اما براي كودكان امروز بايد گفت سه دنيا داريم و در كنار زندگي كه در اين دنيا داريم يك دنياي ديگري هم وجود دارد كه انكار آن غير?ممكن است. دنياي مجازي كه با ورود اينترنت به زندگي انسان?ها شكل گرفت و هم شيوه زندگي?ها را تحت تاثير خود قرار داد و هم شيوه حكومتگران و دولتمردان را. دنيايي كه امروزه حتي عده?يي نسبت به آن اعتياد پيدا كرده?اند و بسياري بر اين باورند بدون آن زندگي روزمره انسان?ها مختل خواهد شد، دنيايي كه سرنوشت بسياري را تغيير داده و دنياي بزرگ ديروز را تبديل به دهكده جهاني امروز كرده است و اين توان را به شهروندان هر نقطه?يي از جهان داده كه نسبت به گذشتگان خود تاثير بيشتري بر دنياي اطراف خود بگذارد. براي بحث پيرامون اين دنياي جديد به سراغ دكتر حسن نمكدوست يكي از اساتيد برجسته ارتباطات رفتم كه روزگاري در دانشگاه علامه كسوت استادي داشت اما از گزند رييس سابق اين دانشگاه صدرالدين شريعتي در امان نماند و از دانشگاه اخراج شد. در حال حاضر دكتر نمكدوست، مسوول بخش آموزش در موسسه همشهري است. در گفت?وگوي مفصلي كه انجام شد بيشتر به نقش مخاطبان در دنياي خبري و رسانه?يي امروز پرداخته شده و اينكه مخاطبان امروز تفاوت?هاي اساسي با گذشتگان خود دارند و به مدد دنياي مجازي تبديل به عناصري فعال و گاه بيش?فعال در اين عرصه شده?اند و اثرات مهم و غيرقابل بازگشتي در دنياي رسانه برجاي گذاشته و مي?گذارند.



چندي پيش حجت?الاسلام سيدحسن خميني در جريان يكي از صحبت?هايشان حرفي زدند كه تيتر بسياري از روزنامه?ها شد اينكه ما ديگر نمي?توانيم به دوران پيش از اينترنت بازگرديم. به نظر شما تاثير عرصه مجازي بر فضاي رسانه?يي در اين چند سال اخير چگونه بوده است؟

براي پاسخ به اين سوال بد نيست به گذشته نگاه كنيم. حدود 70 سال پيش الگويي وجود داشت كه بسيار هم مورد توجه دولتمردان بود. الگويي كه البته نادرست و نادقيق از كار درآمد. اينكه يك رسانه بزرگ وجود دارد و انبوهي از افراد بي?شكل، كه اگر دولتمردان بتوانند پيامي را خوب طراحي كنند و به مدد رسانه بزرگ به گوش انبوه مخاطب بي?شكل برسانند، مي?توانند طرز تلقي و نگاه مخاطبان را تحت تاثير قرار دهند. اگر بخواهم به زبان امروزي بگويم مي?توانند معنايي را كه از يك پيام مورد نظرشان است عينا در ذهن مخاطب ايجاد كنند. با اينكه نادرستي اين الگو بيش از نيم قرن است كه اثبات شده، اما هنوز در برخي كشورها از جمله كشور خودمان اين نگاه وجود دارد و برخي بر اين باورند كه اگر حاكميت رسانه?هاي بزرگ را در اختيار داشته باشد و سعي كنند خبرها و اطلاعات را بنابر روايت مورد علاقه خود از اين طريق به گوش مردم برسانند و به خصوص همزمان تلاش كنند مردم از مسائل ديگر باخبر نشوند مي?تواند ذهن مخاطب را صرفا معطوف مسائلي كنند كه خود صلاح مي?دانند و معناي مورد نظر خود را در ميان آنان پديد بياورند. به همين دليل همين مالكيت و مديريت رسانه?هاي بزرگ هميشه، چه قبل و چه پس از انقلاب، يكي از نخستين هدف?هاي دولتمردان ما بوده است. خاطرتان هست كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي خيلي زود آقاي قطب?زاده به مديريت راديو و تلويزيون انتخاب شدند و سپس براي روزنامه?هاي كيهان و اطلاعات مديريت حكومتي تعيين شد، روزنامه آيندگان توقيف شد و روزنامه?هايي از جمله جمهوري اسلامي و رسالت تاسيس شدند. به هر حال هميشه و هميشه حكومت و گروه?هاي درون بر اين باور بوده و هستند كه تنها ما درست و نادرست را مي?دانيم و ما هستيم كه حق داريم چه چيز را بگوييم يا نگوييم و مردم هم بايد آن را بپذيرند و به اين ترتيب الگويي كه 50 سال پيش در جهان ملغي شده در عمل همواره مهم?ترين راهبرد رسانه?يي كشور ما بوده است. ما به كرات و دفعات شاهد نادرستي و ناكارآمدي اين ديدگاه بوده?ايم اما دولتمردان ما دست از آن برنداشته?اند. يعني با وجود اينكه گروه?هاي خاص رسانه?هاي بزرگ و اصلي را در اختيار داشتند اما در بزنگاه?هاي مهم نتوانسته?اند به مقصود نهايي?شان نايل شوند.

ورود تكنولوژي?هاي نوين اطلاع?رساني همچون اينترنت به عرصه ارتباطات جمعي چه تاثيري بر اين سياست?ها داشته است؟

اين اتفاق?ها در قبل از ورود يا همه?گير شدن اينترنت در كشورمان رخ داده است. البته باز همان?طور كه مي?دانيد در همه جاي دنيا هم اين قاعده برقرار بوده كه گروه?هايي حتي بعد از تغييرات جدي فكر مي?كنند در بر همان پاشته كهنه مي?چرخد و به اصطلاح آش همان ?آش است و كاسه همان كاسه. براي مثال، زماني كه براي نخستين بار راديو وارد ايران شد حاكميت موانع زيادي ايجاد كرد تا مردم كمتر از راديو بهره بگيرند، حتي داشتن? گيرنده راديويي نياز به مجوز شهرباني داشت. متعاقبا همان موقع كساني مي?گفتند با آمدن رسانه?يي مثل راديو بايد قبول كرد كه جهان تغيير كرده، در مقابل، بودند كساني كه چشم بر واقعيت مي?بستند و از قدرت و ابزار زور استفاده مي?كردند تا مردم از امكان جديد ارتباطي محروم بمانند و به تصور خودشان مانع تحول شوند اما مي?دانيم كه در نهايت راه به جايي نبردند. شبيه همين اتفاق براي دستگاه فاكس و ويديو هم افتاد و عده?يي كوشيدند با اين تكنولوژي?هاي جديد مبارزه و مقابله كنند و جلوي انتشار آن را به هر ترتيب بگيرند. اين در حالي بود كه خيلي?ها بدون مجوز مخابرات فاكس در خانه يا دفتر كارشان داشتند و فيلم?هاي ويديويي سطح پايين هندي و تركيه?يي در خانه?ها و حتي روستاها دست به دست مي?شد.

اين محدوديت?ها نوعي آفت به شمار مي?آيند. در اين شرايط چه گروه?هايي بيشترين سود را از اعمال اين دست سياست?ها مي?برند؟

در واقع ممنوعيت آن دو وسيله براي قاچاقچي?ها سودمند شد و كساني كه فيلم?هاي سطح پايين را تكثير و توزيع مي?كردند، زماني هم كه ماهواره وارد جامعه?مان شد دوباره همين بساط به راه افتاد. در حالي كه بسياري از صاحبنظران و كارشناسان مي?گفتند و مي?گويند وارد عصر ماهواره شده?ايم و ديگر نمي?توان به عصر پيش از ماهواره بازگشت و روشن بودن اين واقعيت كه ماهواره به درون بسياري از خانه?ها و خانواده?ها در شهرها و روستاها راه يافته، باز هم، طبق قانون داشتن رسيور و ديش ممنوع است، هر چند وقت يك بار، با فرمول?ها و شكل?هاي مختلف اقدام به جمع?آوري ديش?ها مي?شود و پارازيت هم غوغا مي?كند. ماهواره ممنوع است اما روي تمام پشت بام?هاي شهر ديش?ها وجود دارند و كسي هم به فكر اين نيست كه با ممنوع كردن امري كه عموم به آن مشغولند بيشترين آسيب متوجه قانون و برداشت عموم از ضرورت عمل به قانون مي?شود. در واقع، تلاش و اصرار بي?حاصل بر قانوني كه نه تنها زمينه اجتماعي براي اجرا ندارد، بلكه عموم به نقض آن قانون مي?پردازند و چه بسا از اين نقض قانون نوعي لذت هم مي?برند، بيشترين آسيب را به راهگشا و مفيد بودن قانون و پايبندي به آن مي?زنند.

ميزان تاثير و اهميت مخاطب در شكل?گيري الگوهاي ارتباطي نوين تا چه حدي است؟

به هر حال با ملغي شدن الگوي ارتباطي كه در ابتدا عرض كردم، الگوهاي ارتباطي و رسانه?يي ديگري در جهان مورد توجه قرار گرفت كه با وجود تنوع?شان نقطه مشترك همه?شان، برخلاف الگوي قبلي، اين بود كه مخاطب عنصري منفعل نيست، بلكه قدرت تشخيص دارد، عاملي به نسبت فعال است و كم و بيش مي?تواند درست را از نادرست تشخيص دهد. در نتيجه و طبعا پيام و معناي مورد نظر صاحبان و مديران رسانه به سادگي نمي?پذيرد. در عين حال كه اهميت گونه?هاي ديگر ارتباط از ارتباطات ميان فردي، درون گروهي و ميان گروهي تا ارتباطات درون?فرهنگي و ميان فرهنگي به هيچ?وجه كمتر از ارتباطات جمعي نيست. گذر از اين درك كه رسانه?ها و مالكان آنها مقتدر هستند و مخاطبان تابع و رسيدن به اينكه مخاطبان كم و بيش فعال هستند و ارتباطات جمعي تنها يكي از اشكال موثر ارتباطات درون جامعه است و نه همه آن، يكي از بزرگ?ترين تحول?ها در تاريخ ارتباطات اجتماعي است. مقصودم سطح اقتدار و درجه فاعل بودن مخاطب نيست، در اين باره اختلاف نظر جدي وجود دارد. مرادم اين است كه پايان يافتن عصر منفعل بودن مخاطب، قطعي و بي?چون و چرا تمام شده است. جالب اينكه تمام تاريخ نيم قرن گذشته هم بيانگر اين است كه چگونه روز به روز بر قدرت انتخاب رسانه?يي و ارتباطي مخاطب افزوده شده و مهم?تر اينكه مخاطب نقش مهم?تري در توليد پيام و برقراري ارتباط پيدا كرده است. در واقع، در جهان ارتباطي جديدي كه وارد آن شده?ايم مخاطب توانمندتر مي?شود و نقش سنتي خود را به عنوان مخاطب صرف، به مخاطب – پيام?آفرين تغيير مي?دهد. بنيان شكل?گيري وب 2 و پس از آن وب 3 و 4 و 5 هم بر اساس همين مفهوم مخاطب فعال?تر و توانمندتر است. آن گونه كه واقعا ديگر بايد واژه مخاطب را با احتياط به كار ببريم. تحولات هم بسيار سريع است. كافي است فاصله بر سرزبان افتادن و فراگير شدن اصطلاحاتي مانند وبلاگ، پادكست، روزنامه?نگاري شهروندي، رسانه?هاي اجتماعي و شبكه?هاي اجتماعي را كه مصداق?هاي آشناي وب 2 هستند را در نظر بگيريد. همه اين اصطلاح?ها را در كمتر از 10 سال شنيده?ايم و مهم?تر، نه?تنها شنيده?ايم، كه خودمان و دوستان و آشنايان?مان از نقش?آفرين?هاي همين فضاها بوده?ايم.

اين تحولات نشان?دهنده تغييرات مهمي در حوزه ارتباطات اجتماعي است. به نظر شما عمده اين تغييرات كدامند؟

همگي اين تحولات حكايت از گسترده شدن فضا براي حضور هرچه فعال?تر مخاطب دارند و صدالبته از گذر تاريخي از مفهوم مخاطب صرف به مخاطب فعال توليد?كننده پيام. 20 سال پيش مخاطب تنها راه تاثير?گذاري كه بر رسانه?هاي بزرگ و جريان اصلي داشت، اين بود كه گوشي تلفن را بردارد و به روزنامه?يي مثل سلام زنگ بزند و بخواهد تا پيامش را چاپ كنند يا به روابط عمومي صدا و سيما زنگ بزند و انتقاد و پيشنهاد خود را منعكس كند. رسانه?ها هم هر طور كه مي?خواستند با آن پيام?ها رفتار مي?كردند. يعني اگر دل?شان مي?خواست آن را منتشر مي?كردند يا به آن ترتيب اثر مي?دادند يا نه، اما خوشبختانه امروز ديگر مخاطب تنها به اين كار بسنده نمي?كند و از طريق رسانه خودش و به شكلي كه مي?خواهد انتقاد، برداشت، خواست و پيشنهاد خود را منتشر مي?كند. چه بسا نقطه نظرش فراگير هم شود. از اين فراتر مخاطب مي?تواند نظرش را درباره مضمون خبرها و اطلاعات تكميلي?اي كه خود در اين باره دارد را منتشر كند و رسانه بزرگ را وادار به توجه و حتي پاسخگويي در عمل كند. بارها و بارها شاهد بوده?ايم كه چگونه به راه افتادن جريان رسانه?يي در رسانه?هاي جايگزين مانند شبكه?هاي اجتماعي، رسانه?هاي جريان اصلي و مسوولان حكومتي را وادار به واكنش كرده است. همان طور كه گفتم اين روند مخالفاني دارد كه دو دسته هستند، دسته اول كه اساسا متوجه تغيير جهان نيستند و معتقدند جهان هماني است كه هميشه بوده است. اما دسته دوم كساني هستند كه متوجه تغيير شده?اند، اتفاقا خوب هم شده?اند، اما بنا به منافع شخصي منكر تغيير مي?شوند يا مي?گويند مي?شود مانع تغيير شد. اصل مشكل، همين گروه دوم هستند. كساني كه خود را به خواب زده?اند و نمي?شود بيدارشان كرد. درك واقعيت جهان حاضر طبعا وجود خيلي از سازوكارها، آدم?ها و منصب?هاي متصلب را غيرقابل توجيه و بي?دليل مي?كند. واقعا وقتي با ابزاري كه در دست عموم مردم است، يعني با تلفن همراه مي?شود به اينترنت وصل شد و از امكانات آن بهره گرفت، چيزي كه حتي كودكان قبل از دبستان هم آن را تجربه مي?كنند، مي?شود منكر تغيير جهان و در نتيجه ضرورت تغيير ديدگاه?هاي ارتباطي و رسانه?يي شد؟

اشاره به شهروند خبرنگاري كرديد. در اين چند سال اخير شاهد گسترش شهروند خبرنگاري در منطقه خاورميانه و همچنين ايران بوده?ايم. به خصوص پس از حوادث سال 88 در ايران و همچنين در جريان بهار عربي شاهد بوديم كه شهروندان وقتي احساس مي?كردند در كشور خودشان مورد تحريم خبري قرار گرفته?اند، سعي كردند خودشان در قامت خبرنگار ظاهر شوند و از طريق شبكه?هاي اجتماعي صداي خود را به گوش برسانند و در صدر خبرهاي جهان قرار گيرند. فكر مي?كنيد با توجه به اينكه شهروندخبرنگاري پديده?يي خارج از استانداردهاي خبرنگاري است چه تاثيرات منفي?اي مي?تواند بر فضاي خبري داشته باشد؟

پاسخ من به اين سوال در ابتدا ممكن است كمي عجيب به نظر برسد، اما توضيح مي?دهم. به اعتقاد من مفهوم شهروندخبرنگاري تاثيري مثبت بر فرآيندهاي ارتباطي رسانه?يي دارد و صحبت كردن از تاثيرهاي منفي آن بر جريان اصلي روزنامه?نگاري موردي ندارد؛ البته به شرطي كه دركي واقع?بينانه از مفهوم شهروندخبرنگار و كاركرد آن داشته باشيم. يعني اگر بخواهيم معيارهاي خبرنگاري حرفه?يي روزنامه?نگاري را به فعاليت شهروندخبرنگارها تعميم بدهيم و انتظاراتي را كه از يك روزنامه?نگار حرفه?يي داريم از يك شهروند خبرنگار داشته باشيم طبعا راه به جايي نمي?بريم. به بيان ديگر، وقتي صحبت از تاثيرهاي منفي شهروندخبرنگاري مي?كنيم، مي?خواهيم انتظارات خود را از روزنامه?نگاري حرفه?يي به شكل خاصي از روزنامه?نگاري كه اساسا حرفه?يي نيست و طبعا نبايد انتظار رفتار حرفه?يي از آن را داشته باشيم به آن تحميل ?كنيم. شهروندخبرنگار اساسا قرار نيست كاركرد يك روزنامه?نگار حرفه?يي را داشته باشد و به همين خاطر هم اگر اشتباه، كاستي يا خللي در رفتار او هست، همان اشتباه، كاستي و خللي است كه هر كدام از ما ممكن است به عنوان يك شهروند مرتكب آن شويم. ما از روزنامه?نگاران حرفه?يي بايد انتظار داشته باشيم كه وقف حقيقت باشند، بي?طرف باشند و انصاف را رعايت كنند، پايبند معيارهاي حرفه?يي روزنامه?نگاري باشند و بكوشند تا حد ممكن عيني?گرا باشند و... طبعا نمي?توانيم چنين انتظاراتي را از شهروندان خبرنگار داشته باشيم، چون آنها اساسا روزنامه?نگار نيستند، بلكه شهرونداني معمولي هستند كه دوست دارند برداشت?شان از جهان پيرامون را بنابر روايتي كه خودشان دوست دارند با ديگران به اشتراك بگذارند. بنابراين به دست گرفتن اين پرچم كه شهروندان روزنامه?نگار، دروغ مي?گويند، اخلاق را رعايت نمي?كنند، غيرمنصف هستند، فارغ از اينكه ممكن است آنها چنين بكنند يا نكنند، قبل از همه نشان مي?دهد كه ما آنها و كاركردشان را درست تشخيص نداده?ايم.

اين بحث من معطوف به همان نكته?يي است كه در پاسخ به سوال اول شما مطرح كردم، يعني اينكه انسان امروزي دوست ندارد فقط مشاهده?گر اتفاق?ها و رويدادها باشد بلكه به?شدت مايل است و علاقه دارد در رويدادها مشاركت فعال داشته باشد. اساس شكل??گيري مفهوم شهروندي همين علاقه است. شهروند كسي است كه از مسائل پيرامونش آگاه است، مهم?تر اينكه نسبت به مسائلي كه از آنها آگاه مي?شود علاقه?مند هم هست و باز مهم?تر اينكه در حل اين مسائل مشاركت مي?كند.

در جهان رسانه?يي هم همين طور است. يك مخاطب صرف، شهروند نيست، وقتي شما احساس كنيد خوب است ديگران را به كمك رسانه?ها و ارتباطات در تجربه خودتان مشاركت بدهيد و از رهگذر اين جلب مشاركت، به حل يك مساله اجتماعي كمك كنيد آن وقت شهروند هستيد. ما يك وقت فقط شاهد وقوع توفان در تهران هستيم و اينكه تهران مهياي توفان نيست و عده?يي بي?گناه جان?شان را به سادگي از دست مي?دهند و فقط مراقبيم خودمان چيزي?مان نشود و يك وقت نه، مي?كوشيم به سهم خودمان، هرقدر هم كوچك، با انتشار روايت?مان از توفان كمك كنيم تا توجه به خطر رخدادهاي طبيعي و ضرورت آمادگي همگاني در برابر اين رخدادها به وجود بيايد. مقصودم از روايت، بيان تجربه، انتقاد، اعتراض، همدلي، همدردي و... همه را در بر مي?گيرد. اينجا ديگر ما يك مخاطب صرف نيستيم، بلكه شهروندي هستيم كه دوست داريم در طرح و حل مسائل اجتماعي كمك كنيم.

حالا شما به من بگوييد شهروندي كه شاهد بوده در جريان توفان اخير، داربست?هاي غيرمستحكم يك ساختمان فروريخته و كارگري به?شدت آسيب ديده، فيلمي از كارگر آسيب ديده گرفته و در صدايي كه روي اين فيلم گذاشته خداي ناكرده اغراق كرده يا پرخاشي هم كرده است آيا معيارهاي اخلاق روزنامه?نگارانه را رعايت نكرده و بنابراين تاثيري منفي بر روزنامه?نگاري داشته است يا خير، ما اصلا انتظار رفتار حرفه?يي را از او نداريم.

تاثير اين شهروند خبرنگاري بر فضاي خبري چقدر است؟

به عقيده من شهروند خبرنگارها تاثير مثبت مستقيم بر رسانه?هاي جريان اصلي دارند، زيرا در مواردي توانسته و مي?توانند امكان پرده ??پوشي را از رسانه?هاي جريان اصلي بگيرند و حتي آنها را وادار كنند كه به صداهاي ناشنيده يا كمتر شنيده مجال بيان بدهند. مثال?ها در اين باره فراوانند، از اجتماع اعتراضي خانم?ها در ميدان هفت تير چند سال قبل بگيريد كه انتشار عكس?هاي دستگيري معترضان در يك وبلاگ ماجرا را رسانه?يي كرد تا براي مثال اعتراضي كه يكي، دو سال پيش در خصوص ممانعت از حضور شهروندان افغان در پاركي در اصفهان مطرح شد و البته صدها مثال ديگر. نكته مهم اين است كه وقتي شهروند خبرنگاران فعاليت مي?كنند ديگر يك رسانه جريان اصلي حتي اگر هم بخواهد نمي?تواند نسبت به موضوع سكوت پيشه كند يا فقط يك روايت را ارائه بدهد. به همين خاطر هم هست كه شهروند خبرنگارها يا رسانه?هاي اجتماعي يا شبكه?هاي اجتماعي، فرقي نمي?كند، يك فشار مثبت را به رسانه?هاي جريان اصلي وارد مي?آورند. همان طور كه گفتم موضوع من پرداختن به وجوه منفي چنين فعاليت?هايي نيست، كه مانند نقطه ضعف در هر رفتار فردي ديگر امري طبيعي و بديهي است، بلكه وجه مثبت آن است يعني همان فشار آوردن مثبت بر رسانه?هاي جريان اصلي. در واقع نقش مثبت اين پديده?ها بر مناسبات ارتباطي- رسانه?يي جامعه براي من اصل است و البته تعجب مي?كنم كه چرا عده?يي از مسوولان دولت كنوني، به خصوص برخي مديران روابط عمومي، تا به اين حد نگرانند كه چرا كساني در وبلاگ?شان يا در صفحه?هاي شبكه?هاي اجتماعي به طرح يك موضوع خاص، گيرم به نادرست و به ناروا، پرداخته?اند و كار و زندگي?شان را ول مي?كنند و مي?خواهند پاسخ دهند. به تاكيد مي?گويم مشت كسي كه دروغ مي?گويد در فضاي رسانه?يي جديد و به كمك فضاي رسانه?يي جديد خيلي خيلي زود باز مي?شود به شرط اينكه شما كار اشتباهي نكرده باشيد. به همين خاطر پيشنهادم به دوستان روابط عمومي، به خصوص نگران اين است، كه به جاي اينكه مديران خود را وادار كنند جواب هر بحثي را در فضاي كنوني بدهند، آستانه تحمل?شان را بالا ببرند و بكوشند وظيفه?يي را كه برعهده دارند بهتر و دقيق?تر انجام دهند. مثالي قديمي است كه «خود به خود عكس ديو مي?كردند/ پس ز ترسش غريو مي?كردند» واقعا ايجاد يك فضاي رسانه هراسي مخل هر گونه اقدام مثبت است. بخش بزرگي از جواب?ها در خود فضاي وب داده مي?شود، البته به شرط اينكه اطلاعات در موضوع?هاي مختلف به صورت طبيعي، بدون هرگونه هيجان?زدگي، عصبيت و مچ?گيري، به صورت مستمر در جامعه جريان بيابد.

پس معتقديد كه اينها نمي?توانند تاثيري در فضاي رسانه?يي داشته باشند؟

نمي?گويم اصلا تاثيري ندارند. مي?گويم آن انرژي?اي كه شما براي جواب دادن صرف آنها مي?كنيد به مراتب بيشتر از انرژي?اي است كه بايد صرف كار واقعي كنيد. آن چيزي كه در جهان امروز جواب اصلي را مي?دهد كارهاست نه پاسخ تكراري ما، كه به خدا ما آدم?هاي خوبي هستيم .

پس مي?توانيم بگوييم تاثير كوتاه?مدت دارد.

تاثير خيلي محدود?تر از آن چيزي كه ما تصور مي?كنيم.

اين مساله در دنيا هم نمونه داشته؟ يعني دولت?هايي هستند كه با چنين مساله?يي مواجه باشند؟

همه جاي دنيا چنين انتقادهايي نسبت به مسوولان هست. مگر ما تافته جدا بافته?ايم؟ ولي به صورت مرسوم، مسوولان جوامع با تجربه داراي سياست رسانه?يي هستند. يعني حركت?هايشان را بر اساس خطوط منظم سياست رسانه?يي و ارتباطي كه تنظيم كرده?اند، پيگيري مي?كنند. در مواقعي خودشان موج رسانه?يي ايجاد مي?كنند و فقط در موضع انفعالي پاسخگوي ديگران نيستند. در واقع هزينه و فايده هر چيزي را در نظر مي?گيرند. همه جاي دنيا مي?نويسند. اصلا ويژگي رسانه?يي متنوع و متكثر امروزي اين است كه در همه باب?ها، به شيوه?ها و زبان?هاي مختلف، بنويسند. مهم اما اين است كه سياست ارتباطي و رسانه?يي شما در مواجهه با موضوع?هاي مختلف چيست؟

بحثي كه در مورد اين دسته از سايت?ها وجود دارد، اين است كه دكتر روحاني مساله?يي را در مورد اين نوع رسانه?ها مطرح كردند؛ به عنوان رسانه?هاي بي?شناسنامه. اما فكر مي?كنم تا حدودي نسبت به اين واژه كج?فهمي صورت گرفت. اصلا بحث آقاي روحاني اين است كه عده?يي حاضر نيستند با تابلوي خود بيايند و انتقاد كنند. جالب است كه در تعدادي از سايت?هاي ريز و درشت طبقه?بندي?هايي وجود دارد. شايد در همه دنيا همه دولت?ها با اينچنين مساله?يي مواجه شوند ولي ظاهرا دولت?هاي ما با ارگان?هايي مواجه هستند كه حاضر نيستند با تابلوي خود حرف بزنند.

خب چرا دولت نمي?گويد ماهيت و واقعيت اين ارگان?ها چيست و آنها از كجا نشات مي?گيرد. من و شما نمي?دانيم، يعني رييس?جمهور و دستگاه?هاي اطلاعات و امنيتي كشور هم نمي?دانند؟ چه كسي مانع رييس?جمهور است كه در اين باره صحبت كند. فراتر از اين اساسا رييس?جمهور و دولت ملزم هستند كه در اين باره صحبت كنند و توضيح بدهند. قانون ايشان را ملزم مي?كند كه توضيح بدهند. شما مي?توانيد به عنوان يك شهروند بر اساس همين قانون نصف و نيمه و بسيار ضعيف آزادي دسترسي به اطلاعات كه مصوبه مجلس شوراي اسلامي است و آيين?نامه آن هم به تصويب هيات دولت رسيده به سراغ دستگاه?هاي ذي?ربط برويد و خواهان اطلاعات در اين باره شويد. آن وقت دستگاه?هاي قانوني ملزم هستند جواب شما را بدهند. پيشنهاد مي?كنم اين كار را بكنيد. نه در اين باره، بلكه در خيلي موردهاي ديگر شما و همكاران?تان؛ مي?توانيد خواستار دريافت اطلاعات بشويد. خوب است كه حتما اين كار را بكنيد و نتيجه تلاش?تان را هم منتشر كنيد. بالاخره بايد اين قانون اجرا شود و همان طور كه مي?دانيد روزنامه?نگاران در همه جاي دنيا در صف اول مطالبه حق دسترسي به اطلاعات هستند.

و دولت بايد افشا كند؟

من به اين كار افشاگري نمي?گويم. نام اين كار اطلاع?رساني است. دولت طبق قانون ملزم است كه اطلاعات مربوط به آنچه را درون دولت مي?گذرد در اختيار شهروندان قرار دهد. به خصوص وقتي كارهايي با منابع كشور يا براساس مالياتي كه شهروندان مي?پردازند صورت مي?گيرد و اتفاقا زيانش به مردم مي?رسد. اگر خود دولت منابع مالي چنين رسانه?هايي را تامين مي?كند كه بايد گزارشش را به مردم بدهد، اگر هم نه، ملزم است بگويد كه اين رسانه?ها از كجا تامين مي?شوند. اگر كار خودشان را مي?كنند دولت هم بايد كار خودش را بكند، گفتن اينكه عده?يي بي?شناسنامه چه مي?كنند و چه نمي?كنند كه فايده?يي ندارد.

پس فكر نمي?كنيد كه اينها موجبات نگراني را براي دولت فراهم كند؟

نه. دولت خودش خود را نگران مي?كند. وجود چنين رسانه?ها و رفتارهاي رسانه?يي اموري طبيعي هستند. آيا در همه سال?هاي پس از انقلاب روزي بوده كه گروه فشار، كنش رسانه?يي فعالانه?يي نداشته باشند؟ هميشه همين طور بوده است. وجود چنين فشارهاي رسانه?يي در ذات خود نگران?كننده نيست؛ نگران?كننده، ندادن اطلاعات به مردم در اين باره است. مقصودم اطلاعات دقيق است و نه اطلاعات مبهم. باز تاكيد مي?كنم همين قانون نابسنده و سر و دست شكسته آزادي اطلاعات يك امكان يا دقيق?تر بگويم يك الزام است كه با اتكا به آن مي?توان بسيار بسيار به روشن شدن موضوع?ها و شفاف شدن واقعيت?ها كمك كرد. به جاي نگران شدن از اينكه يك رسانه با نام يا بي?نام چه مي?گويد بهتر است دولت وظيفه قانوني خود را اجرا كند و اطلاعاتي را كه روزنامه?نگارها و مردم در زمينه?هاي مختلف مي?خواهند در اختيارشان بگذارد. من از شما به عنوان يك همكار روزنامه?نگار هم مي?خواهم اين كار را جدي بگيريد، براي مثال بحث فراواني درباره جنبه?هاي مثبت و منفي مسكن مهر در ميان است، به سراغ دستگاه?هاي مربوط برويد و خواستار اطلاعات مربوط بر اساس قانون دسترسي آزاد به اطلاعات بشويد، يا درباره بزرگراه تهران – شمال. درباره تصميم?گيري?هاي بانك مركزي در زمان نوسان?هاي شديد ارز و... هزاران موضوع هست كه دولت ملزم است اطلاعات آنها را در اختيار بگذارد ولي ما روزنامه?نگارها كمتر سراغ آنها را مي?گيريم. به نظر من اگر در اين باره روزنامه?نگارها پيگير باشند، خواهيد ديد كه اساسا موضوع رسانه?هاي با شناسنامه و بي?شناسنامه چقدر زود رنگ مي?بازند. البته خواهش مي?كنم از يادتان نرود كه قانون دسترسي آزاد به اطلاعات كنوني كشورمان يكي از ضعيف?ترين قانون?هاي دنيا در اين عرصه است، اما آزمودن آن بسيار به كار جامعه مي?آيد.

توجه به اينكه نزديك يك سال از روي كار آمدن دولت يازدهم مي?گذرد، فكر مي?كنيد فضاي رسانه?يي كشور چه تغييري داشته است؟ آيا مي?توانيم بگوييم فضا مثبت شده يا مي?توانيم بگوييم هيچ تغييري نكرده يا منفي شده بايد ابتدا ديد كه اساسا قلمرو رسانه?يي كه دولت در آن اقتدار دارد تا كجاست و تغييرات آن تا چه حد مي?تواند بيانگر تغيير وضعيت رسانه?يي در جامعه باشد؟ همان طور كه مي?دانيد بنا بر قانون دولت نقش در مقدرات راديو و تلويزيون، به عنوان فراگيرترين رسانه كشور ندارد. شوراي سرپرستي نقش خاصي ندارد و انتخاب مديريت صدا و سيما اساسا هم در يد دولت نيست. در موضوع مطبوعات هم، چه در هيات نظارت و چه در تركيبي كه هيات منصفه را انتخاب مي?كند باز دولت دست بالا را ندارد. در شوراي عالي انقلاب فرهنگي هم كه سياستگذاري?هاي كلي را از جمله در حوزه رسانه?ها و به خصوص فضاي آنلاين برعهده دارد وضعيت بر همين منوال است. در عرصه خبرگزاري?ها هم تا حدودي در ايرنا و ايسنا تغييراتي را شاهد هستيم كه البته طبيعي هم هست. در روزنامه?ها نيز غير از روزنامه ايران بقيه بر همان منوال سابق حركت مي?كنند. بر اين اساس انتظار از دولت براي تغيير فضاي رسانه?يي نمي?تواند يك انتظار حداكثري باشد. تنها جايي كه دولت دست بالا را دارد، مي?تواند كار كند و قانونا هم وظيفه دارد، موضوع دسترسي آزادانه شهروندان به اطلاعات است. همان طور كه مي?دانيد در اين قانون شورايي براي تعيين حدود دسترسي شهروندان به اطلاعات پيش?بيني شده كه دولت در تركيب آن دست بالا را دارد. البته اين امر قطعا به لحاظ ماهوي ناقض حق دسترسي شهروندان است و بايد به جد به انتقاد از آن پرداخت، اما به هرحال در وضعيت كنوني دست دولت را براي اينكه مردم از چند و چون بسياري از امور آگاه شوند، باز مي?كند. در واقع قانون دسترسي آزاد به اطلاعات، عجالتا ملاك بلامعارض براي دولت است. البته ممكن است دستگاه?هايي بيرون از شمول دولت نخواهند اطلاعات بدهند و طبعا چنين هم خواهند كرد، اما دولت مي?تواند بگويد كه چرا او نمي?تواند در اين باره اطلاعاتي را در اختيار مردم بگذارد. همين توضيح دولت مي?تواند بسيار روشنگر باشد تا حدود امكانات و مسووليت?ها مشخص شود.

حسن ديگر اين كار اين است كه تحقق حقوق شهروندان منوط به تحقق حق دسترسي آزاد به اطلاعات است. اصلا مفهوم شهروندي در مقام انسان آگاه ارتباطي عميق و وثيق با موضوع حق دسترسي به اطلاعات دارد. به قدري اين موضوع اهميت دارد كه در ادبيات مربوط به دموكراسي حق دسترسي شهروندان به اطلاعات را اكسيژن دموكراسي مي?دانند. اينجا جايي است كه دولت، اگر بخواهد و اعتقاد داشته باشد، مي?تواند تغييري جدي در فضاي رسانه?يي كشور ايجاد كند. چگونگي رفتار با اين حق در عين حال مي?تواند سنگ محك خوبي براي رفتار دولت باشد. اگر رييس?جمهور مي?خواهد به فضاي رسانه?يي كمك كند به جاي اينكه در مورد شناسنامه?دار بودن اين سايت و آن سايت نگران باشد و صحبت كند مي?تواند اين قانون را حداكثري اجرا كند.

بحثي كه از زمان روي كار آمدن دولت روحاني در سطح جامعه مطرح شده و همه را به نوعي درگير خود كرده است، واژه اعتدال است. در خصوص اين واژه در همه زمينه?ها صحبت?هايي شده در حوزه?هاي سياسي و اجتماعي و حتي رسانه?يي. فكر مي?كنيد آيا مردم به اعتدال و آنچه مدنظر دولت است گرايشي دارند. احساس مي?شود كه جامعه به دنبال رسانه?هاي پرهياهو و روزنامه?هايي كه تيترهاي جنجالي بزنند، هستند و جذب آنها مي?شوند يا اينكه نه واقعا مي?خواهند بروند به سمت رسانه?هاي اعتدالي كه منش مد نظر دولت را تحت تاثير داشته باشند.

من بر معناي دقيق اعتدال، آن هم به لحاظ سياسي، چندان مسلط نيستم و راستش را بخواهيد اصولا شعارهاي سياسي خيلي دغدغه?ام نيست. به نظرم موضوع ساده?تر از اين حرف?هاست و به قول قديمي?ها شما كافي است راستگو باشيد تا درست كردار باشيد.

اما وجود رسانه?هاي جنجالي و پرهياهو در همه جاي دنيا امري رايج و مرسوم است. خيلي از رسانه?هاي دنيا با گفتن شايعه و رفتن به سراغ حريم خصوصي افراد روزگار مي?گذرانند؛ پربيننده و پرشنونده هستند. چنين نيست كه حتي در جامعه?هاي باسابقه عميق مردمسالاري همه رسانه?ها رفتار فرهيخته?واري داشته باشند. وجود عادت?ها و رفتارهاي سخيف هم درباره همه ما مصداق دارد. براي مثال خيلي از مردم از رفتار سخيف غيبت كردن لذت مي?برند. اما اينكه چرا به جاي راستگويي و راست?كرداري شماري از رسانه?هاي ما به سراغ دروغگويي و تهمت زدن و تهديد كردن مي?روند به نظرم مهم?ترين دليلش حكومتي بودن ساختار رسانه?يي كشور است كه ديگر دارد عمرش نزديك به دو قرن مي?شود. وقتي ساختار رسانه?يي كشوري، حكومتي باشد و روزنامه?نگاري مستقل فرصت و مجال پر و بال گرفتن نداشته است، بروز رفتارهاي نابهنجار رسانه?يي اموري عادي خواهند بود. نيروي اصلي تصميم?گير در فضاي رسانه?يي كشور ما هميشه حكومت بوده است و اين يعني مصيبت. مادام كه رسانه?هاي ما به دليل سيطره حكومت ناچار باشند در زمين قدرت و براي قدرت بازي كنند و نه در زمين مردم و براي مردم، توسعه?نيافتگي رسانه?يي جزو لاينفك مناسبات اجتماعي ما باقي خواهد ماند.