موسيقي سوگواري از نظر تنوع و كثرت ملودي، بخش اعظم موسيقي بوشهر را شامل مي شود.  اين نوع موسيقي از نظر تعلق ملودي و مضمون، با آيين هاي شيعي پيوند يافته است.  در اجراي موسيقي آييني- مذهبي، به جز مواردي خاص، كمتر ذهنيت موسيقيايي وجود دارد.

موسيقي سوگواري در بوشهر معمولاً جنبه ي تقدس نداشته و بيشتر جنبه ي آييني آن مدنظر است؛ با اين حال، گاه از فرايض مذهبي به شمار مي رود.

اجراي موسيقي سوگواري وسيله اي براي تحكيم مباني اجتماعي و تشخص و اعتبار مساجد و تكايا است.

 

 

 

اغلب آوازهاي موسيقي بوشهر به دليل لحن غم انگيز آن، در عزا هم كاربرد دارند.  نوحه هاي قديمي بوشهر، برگرفته از موسيقي فولكوريك اين منطقه مي باشد و از اين رو با بيشتر ترانه هاي محلي، ارتباطي تنگاتنگ داشته و بيانگر ويژگي هاي اين نوع موسيقي است.

غالب موسيقي سوگواري بوشهر برگرفته از محافل غير عزاداري است؛ از اين رو نيز در دو بخش متضاد، هم در محافل سرور و هم  در مجالس عزا به كار گرفته مي شود.

"حاجيوني"، "مثنوي"، "شمبه اي" و "زينب شل" از جمله آوازهاي رايج در محافل غير عزاداري است كه به روضه خواني كشانده شده است.

بنابراين موسيقي سوگواري از ديرباز براساس مقام هاي ايراني و موسيقي نواحي خوانده مي شده، از اين رو نيز در حفظ و نگهداري نواهاي اصيل منطقه تأثيرگذار بوده است.

 

 

 

آوازهاي "بيت خواني"، "چاووش"، "مرثيه خواني" و "شوره"، در زمره ي كهن ترين نغمات بر جاي مانده از موسيقي قديم بوشهر بوده و از جمله آوازهاي باستاني موسيقي ملي ايران اند كه از دوران پيش از اسلام در اين منطقه رواج داشته اند.

مرزهاي فرهنگي موسيقي سوگواري بوشهر بسيار فراتر از حدود جغرافيايي كنوني آن است.  سازها و نواختن آنها نيز بيشتر و ساده تر از قطعات آوازي، از فرهنگي به فرهنگ ديگر برده شده است.  سنج و دمام، تنها قطعه ي ضربي بدون كلام در موسيقي بوشهر- نوعي پُلي ريتمي نه چندان پيچيده است كه يادگار حضور سياه پوستان آفريقايي در بوشهر مي باشد.  سمبوليسم سازها و اجراي مراسم سنج و دمام نسبت به ديگر مراسم مشابه، قوي تر است.

 

 

فلوت تنها ساز ملوديك رايج در مراسم عزاداري بوشهر است. اين ساز، آواز را تقويت كرده و بعضي از اصوات آن را مزين مي كند.  اعتقاد به حرام بودن ساز و نواختن آن در شريعت شيعه، باعث شده تا نواختن ساز در مراسم سوگواري كمتر مورد توجه قرار گيرد.  موسيقي آوازي در بوشهر نسبت به موسيقي سازي از قدمت بيشتري برخوردار است.  خلق آوازها در موسيقي سوگواري بوشهر به طور انفرادي و يا با اقتباس از موسيقي ساير فرهنگ ها  صورت گرفته است.

كلام و موسيقي در اغلب نواها نسبت به هم نوعي وحدت لاينفك ر دارا هستند.

در نوحه ها همواره از كلماتي مثل: خدا، اي خدا، اي واي، واويلا... استفاده مي شود. اين كلمات جدا از نوعي دريغاگويي، در پيوند هجاهاي شعر با ميزان هاي موسيقي، مؤثر واقع مي شوند.

 

 

 

موسيقي سوگواري، مبين حالت كلي موجود در مضمون شعر است و محتواي متن را جزء به جزء توصيف نمي كند.

عنوان قطعات در موسيقي بوشهر معمولاً از شروع متن آواز گرفته شده و معمولاً عناوين موسيقي سوگواري در بوشهر، معرف خصوصيات ملودي نمي باشد.

نام تعدادي از آنها خصوصاً در آوازها، عناوين شهر، روستا يا مناطق است؛ مثل "شمبه اي"، "دشتستاني"، "حاجيوني" يا "دشتي".

عنوان بعضي از قطعات در موسيقي سوگواري نيز اسامي اشخاصي هستند كه به عنوان خوانندگان يا ابداع كنندگان آن محسوب مي شوند؛ مثل «بخشو» (كردي زاده)، "شريفيان"، يا "حاج علي جعفر".

گاهي نام بعضي از فرم ها يا بحور شعري، عنوان گوشه ها را معين مي كنند؛ مثل "مثنوي"، "رجز" يا "بيت".

عناوين برخي از گوشه ها تا دوران ساسانيان قابل تعقيب است، مثل "شروه"، "شوره" يا "چاووش".

"پامنبري خواني" يكي از كهن ترين انواع نوحه خواني و عزاداري در بوشهر محسوب مي شود و در كنار "ذكر" و "بيت خواني"، در اصل جزو موسيقي روستايي استان بوشهر مي باشد.

 

 

 

احتمالاً ريشه ها يا علل پيدايش اغلب نوحه هاي سوگواري از نوحه هاي "پامنبري" باشند.

سينه زني و نوحه خواني به عنوان پرمخاطب ترين و شاخص ترين مراسم در بوشهر قلمداد مي شود.  نوحه هاي موسيقي سوگواري در بوشهر به دو بخش كلي تقسيم مي شوند: نوحه هايي كه ملوديك هستند (سينه زني مردان) و نوحه هايي كه به شكل رسيتاتيون و بيان محاوره اي مي باشند (بر حيدري).

اغلب آواهاي موسيقي بوشهر داراي بافتي منوفونيك (تك صدايي) هستند اما با اين وجود، در بعضي از همخواني ها ناخوداگاه حالت هاي موسيقي پوليفوني (چند صدايي) به خود مي گيرند؛ به ويژه در نوحه هاي پامنبري و نوحه هاي زنانه.

اكثر نوحه هاي سنتي بوشهر به صورت وحدت هاي 8/6، 4/3 و يا 8/4 ظاهر مي شوند كه در اين خصوص، استثناهايي نيز وجود دارد.  شروع اغلب نوحه هاي بوشهري، بگونه اي ضدضرب مي باشد كه اين مسئله از خصوصيات مشترك فيگورهاي ملوديك نوحه ها است.  سادگي و رواني ملودي هاي موسيقي سوگواري به ويژه در نوحه هاي قديم بوشهري، اساس كار اجراكنندگان بوده است.  فواصل ملودي نوحه هاي بوشهري معمولاً به صورت پيوسته و منظم مي باشد. معمولاٌ به هر پريود، يك بيت تعلق مي گيرد.

 

 

در بيشتر مواقع، در پريودي كه از دو جمله يا دو جزء ملودي تشكيل مي شود، جمله ي اول حالت تعليق و جمله ي دوم حالت اختتام دارد.  در اغلب نوحه هاي بوشهري، جمله ي دوم، جمله ي اوج است.

ملودي ها معمولاً تحركي پايين رونده دارند و تحرك پايين رونده ي ملودي نيز، از خصوصيات كهن موسيقي است.  در اين نوع موسيقي، صداي اول، طولاني تر از صداي بعدي است و نت خاتمه نسبت به نت ماقبل آن، خفيف تر است.

در خواندن نوحه هاي بوشهري با اجراي ويبره ها و تحريرها و نيز تزيين هايي خاص، به نوعي لهجه ي بوشهري القاء مي شود، كه به شكلي هويت ملوديك اين موسيقي مي باشد.

بم خواني، يكي از خصوصيات خواننده هاي مذهبي است و اين موضوع، جدا از تقليد، مي تواند نشانگر شرايط جغرافيايي و تاريخي باشد. با اين توضيح، سليقه ي هنرپذيران بوشهري به اجراي اوج خواني توسط خوانندگان متمايل است.

 

 

 

خصوصيات قومي مردم بوشهر هنگام شنيدن موسيقي به راحتي قابل احساس است اما به سختي مي توان آن را با كلام تشريح كرد.

تمپو در طول قطعات، تدريجاً سرعت مي يابد و سرعت تدريجي ريتم، گاهي به قدري است كه تمپوي شروع، در حين اجرا دو برابر سريع تر مي شود.

بالا رفتن تدريجي صدا و يا گام در خواندن نوحه ها و آواهاي سوگواري، از مشخصه هاي اين نوع موسيقي است.

آغازين آوازهاي سوگواري معمولاً همراه با تحرير است و تحريرها، يا روي هجايي از شعر متكي هستند يا روي كلماتي نظير «اي واي» يا «اي داد».

بيشتر آواز خوان ها در موسيقي سوگواري پس از خواندن هر دو بيتي، با اجراي واخوان (آواي ممتد و پاياني آوازها كه با تحريرهاي خاصي توأم است)- براساس نت اصلي  گام آواز (تونيك)- پايان هر قسمت را مشخص مي سازند.

پرش فواصل در خواندن آوازهاي محلي محسوس است. خواننده ها معمولاً با فواصل مبتني بر وسعت صوتي خود، آوازها را مي خوانند.  مراسم عزاداري و موسيقي سوگواري در آيين مذهبي بوشهر، اغلب در چارچوب نوعي نمايش مذهبي (تعزيه) اجرا مي شوند.

اجراي موسيقي در تعزيه هاي رايج در بوشهر به دو بخش كلي تقسيم مي شود كه بخش اول آن موسيقي آوازي و بخش دوم آن موسيقي سازي است.

سازبندي گروه نوازندگان، در تعزيه هاي فعلي استان بوشهر، به دو شكل رايج است كه شكل نخست آن استفاده از سازهاي بومي و شكل دوم آن بكارگيري سازهاي غربي مي باشد.

 

 

 

سازهاي رايج در تعزيه، توانايي همراهي با موسيقي آوازي را ندارند. از اين رو موسيقي سازي به متن تعزيه تعلق نداشته و در حال حاضر جنبه ي تشريفاتي آن بيش از جنبه ي موسيقيايي آن مدنظر است.

پاره اي از آواها و عزاداري هاي زنانه، به اتفاق مردها و در آييني مشترك صورت مي گيرد؛ همانند مراسم "صبحدم"، "شام غريبان"، "طفل صغيري"، "شب سوم حسين"، "علم گرداني"، "چاووش"، "بيت" و يا اجراي تعزيه هاي سنتي.

بيت خواني و نوحه ي شام غريبان، ويژه ي زنان است و اين نوع عزاداري در ميان زن هاي بوشهري از سابقه ي كهن تري سخن مي راند.

استيل هاي نوحه خواني زن ها، آرام تر و ملودي داراي فواصلي كوچكتر است. ضمن اينكه در نوحه خواني زنانه، كُرخواني طولاني- نسبت به مردها- كمتر به گوش مي رسد.

"عزاي سرپايي" يكي از مهيج ترين و از تنها شاخصه هاي عزاداري زنانه نسبت به عزاداري مردها در بوشهر است.

اغلب نوحه هاي سرپايي، از يك نمونه ي انتزاعي نشأت گرفته اند؛ به گونه اي كه شروع و خاتمه ي نوحه ها و نيز جمله بندي ملودي اغلب آنها، مشابه هم هستند.

نوحه هاي عزاي سرپايي، از سكانس ها و جواب هاي كوتاهي برخوردار بوده و بافت ملوديك آنها به آوازهاي بدوي عربي و آفريقايي شباهت دارد.

در بعضي از مراسم سوگواري، خوانندگان زن در مبادله ي آواز با مردها بر مي آيند.

در بوشهر به دليل نقش آفريني زن ها در تعزيه، معمولاً آنها نيز به اجراي آواز مي پردازند؛ در حالي كه در اغلب مناطق ايران، مردها در روپوشي زنانه به جاي زن هاي اهل بيت (ع)، ايفاي نقش مي كنند.

زن ها در موسيقي سوگواري، ساز نمي نوازند؛ اما در گذشته شاهد نواختن دمام و سنج توسط عده ي معدودي از زن ها بوده اند.

منبع: کتاب اهل ماتم. نوشته محسن شریفیان