فون هوبنت جریان دیدار خود را با مصدق در سه شماره روزنامه دویچه سایتونگ، به طور مصور به صورت یک رپرتاژ چاپ کرد که در آلمان منتشر و خلاصه برخی از مطالب مهم آن توسط خبرگزاری?ها به سراسر دنیا مخابره شد اما حکومت شاه نه تنها تمام جریانات مربوط به این دیدار را شدیدا سانسور کرد بلکه از ورود روزنامه مزبور به ایران نیز تا سرحد امکان جلوگیری کرد. با این حال چندی بعد دو متن مجعول اولی به صورت پلی?کپی شده و دومی به صورت یک دفترچه کوچک چاپی با عنوان «متن مصاحبه ژرژ فون هوبنت، خبرنگار روزنامه دویچه سایتونگ با آقای دکتر محمد مصدق» به تعداد زیاد منتشر و پخش شد. این متن که از سوی حکومت پخش شده بود، ترجمه?ای تحریف شده از متن آلمانی رپرتاژ فون هوبنت بود که آن زمان برای بدبین کردن اذهان نسبت به نخست?وزیر زندانی تهیه و پخش شد. پس از انتشار این متن، مصدق در نامه?ای به وکیلش، محمدعلی کشاورز صدر که آن زمان سخنگویی جبهه ملی را برعهده داشت، دربارۀ بخشی از این گزارش که جمله?ای علیه مجلس را به او نسبت داده بود، توضیح داد.

 

به گزارش «تاریخ ایرانی»، متن کامل گزارش خواندنی فون هوبنت که البته حاوی چند ایراد تاریخی است و مترجم آن?ها را گوشزد کرده است به انضمام نامه دکتر مصدق، که هر دو در ویژه?نامۀ روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده است، در پی می?آید:

 

«مصدق چندان نیز خطرناک نیست. خود شما بروید و قانع شوید. از طرف من اجازه دارید مشروط بر آنکه او خود حاضر به پذیرفتن شما باشد.» با این کلمات شاه مرا مرخص کرد. اگرچه در نظر اول این امر غیرممکن به نظر می?رسد که بتوان مصدق تبعید شده را ملاقات کرد، تردیدی نبود که سخن شاه جدی است. اما مساله در این بود که چگونه خواهم توانست موافقت مردی را که از ۹ سال پیش در تبعیدگاه خود احمدآباد (در حدود ۱۰۰ کیلومتری شمال غربی تهران) بسر می?برد به دست آورم. علاوه بر این مصدق دائما از طرف ۸۰ سرباز «محافظت» می?شود. البته خطر اینکه سر مرا بتراشند و چند روز به زندان بیندازند و به عنوان یک خارجی مزاحم از شهر بیرون کنند با این اجازه شاه دیگر وجود نداشت. این اتفاق چند ماه پیش برای دو روزنامه?نویس انگلیسی افتاده بود. این دو نفر به ابتکار خود سعی کرده بودند راهی به زندان مصدق بیابند.

 

در ایران بسیاری امور که برای اروپاییان به نظر غیرعملی می?رسد از طرق غیرمستقیم انجام می?گیرد. مثلا در پایتخت ایران سرّی است آشکار که رهبران جبهه ملی با مصدق که «آقا» نامیده می?شود رابطه دارند. بنابراین لازم بود که با سران جبهه ملی تماس گرفته شود تا دعوتی از نخست?وزیر اسبق به دست آورم. ماجرا از اینجا آغاز شد. به دست آوردن شماره تلفن اعضای شورای مرکزی جبهه ملی دشوار نبود. هر روزنامه?نگار خارجی مقیم تهران این شماره?ها را می?داند. با وجود این چند روزی طول کشید تا موفق شدم با یکی از اشخاص مورد نظر وعده?ای در سر یک چهارراه بگذارم. از آنجا مرا با اتومبیلی که به سرعت حرکت می?کرد به خانۀ نا?شناسی بردند. چند نفر که از منظور من آگاهی یافته بودند انتظار مرا می?کشیدند. هیچ یک از آقایان بیش از ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در خانه نماندند چرا که بیم دستگیری آنان می?رفت. سرانجام قرار لازم را گذاردیم. یکی از آن?ها پس از چند روز به من خبر داد که مصدق روز بعد منتظر من است.

 

با آنکه افراد جبهه ملی به من نظر موافق داشتند نتیجه مذاکرات تا سه، چهار روز معلوم نبود و من بسیاری از اطلاعات مورد نظر خود را به هر ترتیب و با استفاده از دیگران به دست آوردم. سران جبهه ملی هر یک به چند زبان خارجی آشنایی دارند. به فلسفه جدید و قدیم تسلط کامل دارند و قادرند به کمک هگل و مارکس، فلسفه سوسیالیستی خود را از کمونیسم که با آن به شدت مخالفند، جدا کنند. اگرچه خود را سوسیالیست با حفظ جنبه ملی می?دانند، سوسیالیسم آنان نیز بیشتر متوجه پیشرفت?های مادی جامعه است و برای رهبران فلسفی و فکری جبهه ملی به دست آوردن قدرت برای تحقق بخشیدن هدف?ها در رتبه اول اهمیت قرار دارد. البته در این میان با افراد بزن?بهادری نیز برخوردم که اقوام سران و وزرای سابق جبهه ملی هستند و قدرت خود را در خدمت تحول می?گذارند و امور جاری روزانه را انجام می?دهند.

 

در نظر رهبران جبهه، مبارزه ضد استعمار مقام اول را دارد. اعتراضی که به غرب دارند آن است که جلوی انقلاب ملی را می?گیرد. کمک اقتصادی و نظامی که ایران از خارج دریافت می?نماید به عقیده آن?ها کمکی است به شاه و عدم ممانعت از دیدار من با مصدق نشانه ضعف هیات حاکمه تعبیر می?شد.

 

مسافرت به سوی تبعیدگاه مصدق تقریبا بی?اشکال صورت گرفت. این مسافرت ۱۰۰ کیلومتری که ۸۰ کیلومتر آن در جاده آسفالت و بقیه در کوره راه بود با یکبار پنچری دو ساعت به طول انجامید. خانه?های احمدآباد همگی از گل بنا شده?اند و تنها خانه مصدق از آجر است و یک حصار گلی آن را احاطه کرده است. در همین خانه است که مصدق باید همه عمر خود را به حال تبعید بسر برد. مصدق مالک این دهکده با ۱۴۵ هکتار زمین آن است که قانون اصلاحات ارضی شامل آن نمی?شود. او حق دارد در داخل این دیوار گلی حرکت و فعالیت کند. مصدق خود شخصا به زارعین دستور می?دهد ولی حق ندارد به زمین?های خارج برود. ۱۰ راننده تراکتور و ۱۰ نفر دیگر که کارشان محافظت درخت?ها از دستبرد دزدان است و جمعی دیگر از زارعین در اختیار مصدق هستند.

 

پس از یک بازرسی مختصر در جلوی دیوار از طرف نگهبانان که پیدا بود از جریان امر اطلاع دارند، به من و مترجم اجازه ورود داده شد. در اطاق پذیرایی یک میز غذاخوری ساده که با رومیزی نایلون پوشیده بود، چند صندلی و یک کاناپه قرار داشت. صاحبخانه مدتی ما را منتظر گذاشت پیش خود، او را در پیژامای تاریخی با عصایی که با آن احساسات توده?های مردم را تهییج می?کرد تصور می?کردم که اکنون بر ما وارد خواهد شد. اما واقع امر جز این بود. مصدق بی?عصا در حالی که اندکی به زحمت راه می?رفت وارد اطاق شد. قبای بلند یقه بسته?ای شبیه آنچه رهبران ملت?ها مانند استالین و هیتلر در گذشته داشتند و امروز مائو تسه?تونگ و نهرو هنوز می?پوشند دربرداشت. بجز تکمه?ها هیچ پیرایه?ای بر جامه?اش نبود و جوراب?های قهوه?ای رنگ آمریکایی بر پا کرده بود.

 

گفت?وگو خوب آغاز شد. شخصیت ترسناکی که امپریالیسم را به خاک مالیده بود خیلی پیر شده است. مردی فروتن و خوش?نیت، پدری بزرگ و با روح و نکته?سنج، با گذشته سیاسی پرتلاطم در برابر ما ظاهر شد. در مدت مذاکرات ما که چهار ساعت طول کشید، مصدق از صحبت درباره گذشته سیاسی بزرگ خود لذت می?برد. در حالی که من از سلامتی و گذران روزانه?اش می?پرسیدم، او دستور چای و خربزه داد. وقتی مصدق زنگ روی میز را فشار می?داد فورا مستخدمی در اجرای دستور به درون می?آمد. ناگاه متوجه خطر ختم پیش از موقع مذاکرات شدم. مصدق نمی?خواست به سؤالات سیاسی من پاسخ گوید ولی سرانجام این سؤال که آیا عدم انجام انتخابات در وضع کنونی ایران صحیح است؟ ایشان را به حرف آورد. کلمات به سرعت از دهان وی فوران کرد: «ملت آزاد نیست که بتواند انتخابات کند. مملکت آزاد نیست. اگر دولت مانع نشود آشکار خواهد شد که مردم به انتخابات علاقه دارند.» اکنون ما درست در قلب سیاست بودیم و صحبت دور گرفت. باید دانست که موضوع صدور فرمان انتخابات برای جبهه ملی تنها راه عملی است که قدرت را بار دیگر به دست گیرد و این فریاد آزادی?خواهی به منظور رسیدن به قدرت است و این امر چه در ضمن مذاکره با مصدق و چه در موارد دیگر تایید گردید.

 

از ایشان پرسیدم: چه شد که در زمان نخست?وزیری خود مجلس را منحل کردید؟ پاسخ داد که «در نخستین مرحله انتخابات دوره هفدهم، چهل تن نمایندگانی که از طرف مردم انتخاب شدند، طرفدار من و سی و پنج نفری که زیر نفوذ ارتش و خارجیان قرار داشتند علیه من بودند. انتخابات در حوزه?های باقیمانده متوقف گردید زیرا نتایج آن به سبب وجود اختلالات و مداخلات خارجی نامعلوم بود و بیم آن می?رفت که اکثریت از دست برود. وقتی که من در لاهه بودم (خبرنگار در اینجا دچار اشتباه شده است و مقصود او آخر دوره زمامداری بوده است. مترجم) پنج تا شش تن از وکلای برگزیده مردم تصمیم گرفتند بر ضد من رای دهند و نقشه این بود که در مجلس به من رای عدم اعتماد دهند و بدین?وسیله موجبات سقوط من فراهم آید. من برای مقابله با این نقشه مصمم به انحلال مجلس شدم. در رفراندومی که صورت گرفت دو میلیون و سیصد هزار رای به موافقت با من و تنها ۱۹۵۳ رای (نویسنده اشتباه کرده و کاملا متوجه رقم نشده. مقدار صحیح آرای مخالف ۱۲۰۷ می?باشد. مترجم) به مخالفت داده شد. تجدید انتخابات در نظر نبود، [چون] با آن مجلس در ایران نمی?شد حکومت کرد.» (نویسنده در اینجا نیز اشتباه نموده است زیرا آقای دکتر مصدق گفته بودند که: تجدید انتخابات موکول شد به قطع نفوذ خارجیان. مترجم)

 

تضاد بین تقاضای فعلی جبهه ملی برای انجام انتخابات و نوع دولت مقتدری که مصدق در آن زمان در نظر داشت او را به هیچ?وجه ناراحت نکرد، چرا که به گفته او در آن زمان برنامه?ای برای این کار در میان نبود (به نامه آقای دکتر مصدق خطاب به سخنگوی جبهه ملی توجه شود. مترجم) مصدق معتقد است که مشیت الهی و تقدیر پروردگار امروز در زندان شاه بیش از گذشته در فکر و عمل او مؤثر است. در برابر سؤال من که آیا این اعتقاد به مشیت الهی مربوط به ۹ سال زندان نیست؟ پاسخ منفی داد و گفت: «در گذشته و نیز در دوره حکومتم به تقدیر پروردگار اعتقاد داشتم. دو بار قصد خودکشی کردم ولی چون خدا نخواست زنده ماندم. یک بار در زمان سلطنت رضاشاه و یکبار هم پس از آن.» باید دانست که مصدق در آن زمان نیز دوبار به سبب فعالیت سیاسی تبعید گردیده بود. ایمان مصدق به مشیت الهی مدت زیادی موضوع گفت?وگوهای ما بود.

 

آیا تصور می?کنید انتخاب شما به نخست?وزیری در ۱۹۵۱ تقدیر پروردگار بود؟

 

پس از استعفای دولت حسین علاء موضوع انتخاب نخست?وزیر جدید در مجلس طرح شد. تا آن روز من شخصا در فکر زمامداری نبودم و وقتی یکی از نمایندگان مرا پیشنهاد کرد، پاسخ منفی دادم و حتی وقتی??? همان نماینده تمایل تلفنی شاه را دائر به تشکیل کابینه از طرف من به من اطلاع داد باز رد کردم، ولی هنگامی که رئیس مجلس رای تمایل مجلس را به نخست?وزیری من به عنوان تنها راه?حل بحران سیاسی به شاه اطلاع داد و شاه موافقت خود را اظهار نمود، من شرط قبولی خود را تصویب قانون ملی شدن نفت در مجلسی که تا آن زمان مخالف آن بود قرار دادم. ۴۸ ساعت قبل از انتخاب من، قانون با اکثریت غیرمنتظره?ای به تصویب رسید، گرچه مطلعین پیش?بینی کرده بودند که قانون مزبور رای موافق نخواهد آورد. پس مشیت الهی در تصویب قانون مؤثر بود.

 

 

اکنون که به گذشته می?نگرید آیا خیال می?کنید که لازم بود بعضی کار?ها را به طریق دیگر انجام می?دادید؟

 

من دیگر نمی?خواهم یاد گذشته کنم. آن زمان برای من فراموش شده است. هر کار شد خواست خداوند و هر کار که خدا نمی?خواست من بدان قادر نبودم. من خیلی برنامه?ها داشتم که فرصت نشد آن?ها را عملی سازم.

 

ایمان مصدق سبب شده که او با گذشته خود سازگاری داشته باشد. ۹ سال است که او در زندان شاه است با این همه به نظر می?رسد که در مناسبات او با شاه تخفیفی روی داده است و از شدت آن دارد کاسته می?شود. رفت و بازگشت شاه در ۱۹۵۳ به عقیده مصدق خواست خدا بود. (در اینجا آقای دکتر مصدق گفته بودند که زنده ماندن من در آن زمان خواست خدا بود، زیرا اتاقی بودم که از هر طرف آن ده?ها گلوله دائما شلیک می?شد. مترجم) در مورد زیر، زندانی احمدآباد دلیل اقدام خود را چنین توجیه کرد.

 

من از او پرسیدم چرا در آن سه روزی که شاه در اوت ۱۹۵۳ در خارج بسر می?برد سعی نکردید وضع خود را در برابر مخالفین و ارتش تحکیم کنید؟ پاسخ داد: «ارتش ایران تحت نفوذ خارجی بود و من تنها، کاری از دستم برنمی?آمد و هر کاری احمقانه بود.»

 

طرح سؤال مربوط به پنج حکومت پس از مصدق مخاطب مرا برانگیخت. همه دنیا می?دانند که این حکومت?ها سیاست عاقلانه?ای نداشته?اند. هیچ یک از آن?ها حکومت خوبی نبوده است. ولی این حکومت?ها نبودند که اشتباه می?کردند، آن?ها تنها آلت فعل برای هدفی معین بودند.

 

در اینجا او آشکارا عصبانی به نظر می?رسید. ولی مصدق اصلاحات ارضی شاه را رد نکرد. وی گفت آنچه اکنون انجام می?دهند از لحاظ نظری خوب است ولی نتایج آن مسلم نیست. از ایشان پرسیدم چرا خود شما در دوره حکومت خود اصلاحات ارضی را به مورد اجرا نگذاشتید و فقط به تغییر بهره مالکانه اقدام کردید؟ جواب این بود که «قانون مزبور از بهره مالکانه ۱۰ درصد به زارع و ۱۰ درصد به شورای ده اختصاص می?داد و در یک سوم دهکده?های ایران به مرحله عمل درآمد. در حقیقت نخستین قدم برای یک اصلاح وسیع و همه?جانبه کشاورزی بود که هدف نهایی آن را دگرگون کردن وضع زندگی روستاییان و اقتصاد روستایی تشکیل می?داد. هدف این بود که زارعین در شرکت?های تعاونی متشکل شوند و جای مالکین بزرگ را بگیرند. این سیاست موفقیت?آمیز و مساعد به نظر می?رسید ولی مجال آن نشد که نتایج عملی آن آشکار شود.»

 

 

نخست?وزیر سابق دکتر امینی مانند شما در اروپا و آمریکا به کار و فعالیت و طرفداری از اصلاحات مشهور شده. چه نظری درباره استعفای او دارید؟ فکر می?کنید او در مدت زمامداری خود کار مثبتی برای کشور انجام داده باشد؟

 

او از تعقیب متهمین به فساد بدون هیچ نتیجه?ای صحبت می?کرد. او زمانی در کابینه من وزیر بود ولی هیچ یک از حکومت?های پس از سقوط من، از خود ابتکار عملی نداشتند.

 

سالخوردگی و تبعید سیاسی به مقدار زیاد سبب شده که مصدق وقایع سیاسی را به نحو معتدل?تری تجزیه و تحلیل کند اما در مورد نفت نظر خود را تغییر نداده است. از او پرسیدم آیا می?دانید که سیاست نفتی شما در ایران در تغییر نحوه تقسیم درآمد نفت در کشورهای تولیدکننده به چه اندازه مؤثر بوده است؟ پاسخ داد: «با وجود این به کشورهای تولیدکننده هنوز سهم کافی داده نمی?شود. جزئی از آنچه که حق ایران است نیز به آن داده نمی?شود. ولی راجع به نفت صحبت نکنیم چون بوی بدی دارد.»

 

پس از دو ساعت فکر کردم به ملاقاتم خاتمه دهم و بیش از آن از مهمان?نوازی بی?اندازه او استفاده نکنم ولی او با این جمله که «اگر بگذارم پیش از غذا بروید من مهماندار بدی هستم» طرح مرا نقش بر آب کرد. از این گذشته او به شوخی گفت: «من مسن?ترین فرد دهکده هستم و هرچه می?گویم باید اطاعت شود.» او دفترچه یادداشت مرا گرفت و در جیبش گذاشت، من که شوخی او را درک نکرده بودم با وحشت پیش خود مجسم کردم که اوراق آن را پاره کرده و دور خواهند ریخت. او متوجه ناراحتی من شد و باز کتابچه را روی میز گذاشت و گفت حالا دیگر سیاست را فراموش کنیم. در این ضمن غذا را آورده بودند.

 

اگرچه من حاضر بودم هر نوع سؤال را جواب دهم، او تنها یک سؤال از من کرد: «چگونه توانستید اجازه دیدار مرا از شاه بگیرید؟» جواب دادم که فکر می?کنم که تا حال کسی جرات نکرده بود از شاه چنین چیزی بخواهد.

 

پس از این، او پیش?بینی کرد که دیوار برلین فرو خواهد ریخت زیرا غیرطبیعی است. چند کلمه تقدیرآمیز درباره آدنائر گفت و خواهش کرد درود او را به ملت آلمان برسانم. غذا مرکب از پنج خوراک بود و بعد از ساعت ۱۲ شروع شد. مصدق شخصا سوپ ما را در بشقاب ریخت. نوشابه?های غیرالکلی و یخ دست به دست گشت و بعد هر کسی با بشقاب خود تنها ماند. مرد ۸۱ ساله مدتی در فکر فرو رفت و در گفت?وگوی سر میز شرکت نجست. مثل اینکه خسته شده بود. ولی در موقع صرف چای بار دیگر با بذله?گویی و نکته?سنجی خود در صحبت شرکت کرد. اینکه او مهارت خود را در به هیجان آوردن مردم از دست نداده از این واقعه آشکار می?شود. قرار شد عکسی از مصدق و من با هم بگیرند. او شروع کرد با من لبخندزنان سخن بگوید. او گفت اگر عکسی برای مردم تهیه می?شود باید واقعی باشد. وقتی من خانه نخست?وزیر اسبق ایران را ترک کردم یک جوال هندوانه محصول احمدآباد به عنوان هدیه خداحافظی به من دادند.

 

 

نامه دکتر مصدق به سخنگوی جبهه ملی درباره گزارش خبرنگار آلمانی

 

احمدآباد، ۲۸ شهریورماه ۱۳۴۱

 

جناب آقای کشاورز صدر

 

قبل از وصول مرقومه مورخ ۲۵ جاری، ترجمه مصاحبه اینجانب با آقای ژرژ هوبنت، خبرنگار روزنامه دویچه تسایتونگ آلمانی به اینجانب رسیده بود و معلوم نشد مترجم آن چه غرضی داشته که یک مصاحبه مفصلی را ترجمه و در چند نقطه بیانات اینجانب را تحریف، سپس پلی?کپی و منتشر کرده است و اکنون می?پردازم به آن قسمت تحریف شده و مهم که ممکن است اذهان هموطنان عزیزم را نسبت به حقیر جریحه?دار کند. اینجانب هیچ وقت نگفته? ? ام «در ایران نمی?توان با وجود مجلس حکومت کرد» چون که مجلس نماینده صاحبان حقیقی مملکت است و هیچ فردی بیش از صاحب مال برای مال خودش دلسوز?تر نیست. خادمین مملکت باید با مجلسی مرکب از نمایندگان حقیقی ملت همکاری کنند تا مردم به دولت و عمال او اعتماد پیدا نمایند و به طیب خاطر، مجری احکام و مقررات دولت بشوند و این عدم اعتمادی که بین دولت و مردم است از بین برود. و اینکه گفته?اند مشروطه باید از پایین به بالا سرایت کند و تا انجمن?های شهری و ایالتی انتخاب نشوند مردم نمی?توانند وکلای خود را انتخاب کنند، عذری است بد?تر از گناه چون که در این مملکت اول مردم نمایندگان مجلس را انتخاب می?کنند، چنانچه بعد مجلس قانونی برای تشکیل انجمن?ها وضع نمود به این کار مبادرت می?نمایند و تا نیم قرن بعد هم اگر مملکت دچار رژیم دیکتاتوری باشد، اعضای انجمن ده نخواهند توانست به هویت اشخاص در جامعه پی ببرند و بدون اینکه احزاب اشخاص را معرفی کنند نمایندگان طبق نظریات خود انتخاب نمایند. برای اینکه انتخاباتی صحیح و بی?غل و غش از کار درآید، فقط کافی است که دولت مردم را آزاد بگذارد و احزاب آزاد و مستقل سیاسی نامزدهای وکالت را به جامعه معرفی کنند.

 

بنابراین در تشکیل مجلس هر قدر تاخیر شود، موجب ضرر و ندامت است و این مجلس است که در هر عهد سپر بلای شخص اول مملکت و دولت بوده است. یک نفر را می?توانید از دو طرف بخواهید به گردش درآورند ولی این کار با گروهی از مردم عملی نیست و پیرامون آن نمی?روند. بهترین مثال همین قراردادی است که با دولت آمریکا منعقد شده و معلوم نیست جنبه دفاعی و تعرضی دارد یا فقط صرف دفاعی است چون که تاکنون صاحب مملکت یعنی ملت ایران از آن بی?خبر است. این قرارداد سبب شده که در روزهای اخیر تعهد عدم واگذاری پایگاه موشک?های دولتی به دولت اتحاد جماهیر شوروی اعلام شود و باز یک قدمی برخلاف آزادی و استقلال مملکت بردارند. چون که یک دولت مستقل و آزاد آن است که در خاک خود بتواند هر مقابله?ای را که می?خواهد بکند.