آرمان -  لیلا کردبچه :  زنده?یاد منوچهر آتشی یکی از شاعران تاثیرگذار معاصر بود که علاوه بر شعرش، خدمات فراوانی به ادبیات و شاعران جوان زمان خود داشت؛ آنچنانکه بسیاری از چهره?ها با نظر وی به عالم ادبیات و شعر معرفی شدند. محمد ولی?زاده پیش?تر یادنامه?ای تحت عنوان «مرا تلنگر یادت بس» را که یادنامه آن شاعر سرشناس است، به انتشار رسانده که محوریت این گفت و گو در رابطه با منوچهر آتشی است.

 شما پیش?تر یادنامه?ای با عنوان «مرا تلنگر یادت بس» درباره مرحوم منوچهر آتشی و آثارش منتشر کردید. درباره این یادنامه بگویید؛ چه شد که به فکر تدوین و انتشار چنین کتابی افتادید؟

کتاب «مرا تلنگر یادت بس» کار امروز و دیروز من درباره زنده?یاد آتشی نیست. درواقع، سال?هاست که علاقه و دوستی با آتشی و شعرش باعث شده تا هرچیزی را که به?نوعی به زندگی و فعالیت?های ادبی او برمی?گردد، پیگیری کنم. این رویکرد و کنجکاوی، شامل تمام نوشته?هایی هم هست که درباره او در داخل و خارج از کشور نوشته می?شود. همچنین همه نوشته?های آتشی که از سال?ها پیش تاکنون اینجا و آنجا آمده؛ خواه منتشر شده یا نشده. همین?قدر بگویم که گستره این نوشته?های عموماً پراکنده آنقدر وسیع است که می?توانم به جرأت و دور از هرگونه شیفتگی بگویم که از لحاظ فراوانی آثار و حوزه هنری، کمتر چهره ادبی معاصر وجود دارد که در اغلب این موارد بتواند با او برابری کند.این یادنامه کوچک و ناچیز که سطری از اشعار خودِ آتشی را هم بر پیشانی دارد، شتابزده و به? مناسبتی مشخص گرد آمده. درواقع، پیشنهاد گردآوری آن به?مناسبت بزرگداشت آتشی در بوشهر بوده که در زمانی بسیار محدود تهیه و منتشر شده است.

 به نظر شما اهمیت کتابی که در زمان بسیار محدودی تدوین و گردآوری شده و خودتان هم به آن اشاره کردید، چیست؟

بهتر است کمی?بیشتر توضیح بدهم. اینکه می??گویم زمان بسیار محدودی در اختیار داشتم، واقعیتی است. شاید اگر بگویم از زمان پیشنهاد تا انتشار کتاب، یک ماه هم فرصت نداشتم، باورتان نشود و حتماً می?دانید که پروسه آماده??سازی، حروفچینی، ویراستاری، طراحی، اخذ مجوز، چاپ و صحافی کتابی حدوداً 400 صفحه?ای در این روزها، خود چه داستان و حکایتی دارد. به?طور حتم اگر غیر از آتشی قرار بود چنین یادنامه?ای را برای دیگری آماده کنم، به این شکل، شدنی نبود. اشاره کردم که فیش?های من درباره او آماده بود. می?ماند فرم کتاب که نمی?خواستم بوی بد کتاب?سازی بدهد!همان?طورکه می?بینید، غیر از مقدمه خودم، کتاب را در سه فصل «در شناخت منوچهر آتشی»، «نقد و نوشته?هایی بر مجموعه شعرهای منوچهر آتشی» و «به یاد منوچهر آتشی» گردآوری کرده?ام. فصل نخست، جدای از کتابشناسی دقیق، زندگینامه خودنوشت او را آورده?ام که کمتر دیده شده. فکر کردم بهتر است خواننده کتاب، علاوه بر اینکه دو سه شعر از هر مجموعه شعر او را می?خواند، نقد و نوشته?ای درباره آن هم روبه?رویش باشد. از بین نقدهای متعددی که بر هرکدام از مجموعه?های آتشی نوشته شده، یکی را همراه کتاب کرده?ام. نقدها و نوشته?هایی از نادر نادرپور، محمدعلی سپانلو، رضا براهنی، محمد مختاری تا جوان?ترهایی مثل کامیار عابدی، حافظ موسوی و دیگران که اغلب زمان نگارش این نقد و نوشته?ها به حول و حوش انتشار هر مجموعه شعر برمی?گردد.  این کار کمک می?کرد و می?کند که خواننده علاوه بر اینکه سیر شعر و شاعری آتشی را مرور کند، با بهترین اشعار هر کتاب هم آشنا شود. این شیوه را در فصل دوم پیش گرفتم. فصل سوم هم نزدیک به 30 نوشته را شامل می?شود که همگی به یاد آتشی نوشته شده?اند. در واقع خیلی?ها پس از درگذشت او، خاطرات و نوشته?های خود را قلمی?کرده?اند که اغلب آنها را در نشریات و روزنامه?های مختلفی که مشغول به کار بوده?ام، منتشر کرده?ام. بعضی هم تا امروز منتشر نشده بودند و در این یادنامه آمده?اند.با این حساب، فکر کنم که حضور این آثار و افراد در کتاب به اهمیت آن افزوده است، خصوصاً با این طرح و فرمت و همان?طورکه گفتم با محدودیت زمانی که داشتم، به نظرم مجموعه?ای فراهم شده است که حداقل می?تواند جوابگوی خواننده علاقه?مند به یکی از جنبه?های زندگی هنری زنده?یاد آتشی، یعنی شعر، باشد.این را هم بگویم که واکنش?های مثبت و خیلی خوبی بعد از انتشار کتاب دریافت کرده?ام که شنیدن آنها برایم خوشایند بوده است. به نظرم همین که کتاب در این وانفسای نشر، یکی دو سال پس از انتشار تجدید چاپ هم شده، نمی?تواند بد باشد.

 در ابتدای «مرا تلنگر یادت بس»، کتابشناسی مرحوم آتشی را هم آورده?اید. در بین آثار معرفی شده از آتشی، علاوه بر مجموعه?های شعر که عمده اشتهار او به آنهاست، چندین اثر ترجمه?شده نیز به چشم می?خورد. چرا ترجمه?های آتشی به اندازه شعرهایش دیده نشد؟

می?تواند دلایل متفاوتی داشته باشد و اصلی?ترین آن اینکه آتشی هیچ?وقت، ترجمه را مثل شعر جدی نگرفت. یعنی هیچ?وقت به?صورت حرفه?ای به کار ترجمه نپرداخت. این نکته چه در ترجمه شعر و چه در ترجمه داستان، رمان و نمایشنامه?هایی که انجام داده، صدق می?کند. برای نمونه، رمان «فونتامارا» ایگناتسیو سیلونه را یادآوری می?کنم که از قضا تحسین و توجه خیلی?ها را هم به دنبال داشت. این اولین کتابی است که آتشی ترجمه و منتشر کرده و شرح ترجمه آن را، هم خود آتشی و هم دکتر سیمین دانشور روایت کرده?اند و ماجرای آن را اینجا تکرار نمی?کنم. فقط به این اشاره کنم که آتشی پس از اخذ لیسانس زبان انگلیسی در سال 1343، برای اینکه ذوق و هنر خود را در ترجمه بیازماید، در یکی از دیدارهایش در منزل سیمین دانشور و جلال آل?احمد، با کتاب «فونتامارا» آشنا می?شود و بعد از مدتی هم ترجمه آن را منتشر می?کند. یا ترجمه کتاب شعر «لنینِ» مایاکوفسکی در سال 1357 که خود حاشیه و ماجرایی دیگر دارد و اصلاً برآمده از اینکه آتشی به?عنوان یک اثر جدی در حوزه ترجمه به آن نگاه کند، نبوده است.

 منوچهر آتشی در بخش عمده فعالیت?های ادبیِ خود، در نشریات ادبی نیز فعالیت داشته و حتی در بخش?هایی مثل پاسخ به نامه?ها، به نقد و نظر و ارائه? آرا و عقایدش در باب شعر می?پرداخته. شما بر آن مطالب اشراف دارید. درباره? ارزش و اهمیت آن بخش از نوشته?های آتشی بگویید. آیا برنامه?ای برای گردآوری و انتشار نوشته?های مذکور دارید؟

کاملاً درست است. از شما هم ممنونم که به این نکته در زندگی هنری آتشی توجه کردید. روزنامه?نگاری و فعالیت مطبوعاتی آتشی با اینکه گسترده، با اهمیت و تأثیرگذار بوده، اما مغفول مانده و به آن پرداخته نشده?است. به یقین می?گویم و این ادعا قابل بررسی است که اگر آتشی، شهرت شاعری?اش را نداشت، با نقدها و نوشته?های مطبوعاتی?اش می?توانست از جایگاه مناسبی در بین مطبوعاتی?ها برخوردار شود؛ هرچند این وجه از کار او در سایه شاعری?اش قرار گرفته?است. از مسئولیت صفحه شعر «فردوسی» در اوایل دهه 40 بگیرید تا هفته?نامه?های «تماشا» و «سروش» و «آیینه? جنوب» و «نسیم جنوب» و ماهنامه? «کارنامه» و حتی «دینگ دانگ» (مجله?ای که در روزهای آخر عمر درصدد انتشارش بود و یکی دو شماره?ای از آن را آماده? انتشار کرده بود)، همه و همه گستردگی فعالیت مطبوعاتی آتشی را نشان می?دهد و هرکسی که با فضای مطبوعاتی و ادبیات ما آشنایی داشته باشد، به اهمیت و ارزش کار او واقف است.معلمی?و کشف و پرورش استعدادهای شعری خصوصاً دستگیری شاعران جوان شهرستانی از ویژگی?های دوره? مسئولیت آتشی در نشریات و مجلات ادبی است. آتشی همیشه در کنار چاپ و انتشار آثار، نقش معلمی?خود را در مواجهه با شاعران جوان حفظ می?کرد و چه با راهنمایی آنها از طریق پاسخ به نامه?هایشان (مانند کارهایی که در «تماشا» و «آیینه جنوب» می?کرد) و چه با برگزاری کارگاه در دفتر آن مجلات (مثل کارگاه شعر «کارنامه»)، حمایت همه?جانبه? خود را از آنها اعلام می?کرد. گاهی در پاسخ به نامه و نوشته?های یک جوان نوآمده و ناشناخته که استعدادی را در او می?یافت، صفحه?ای از نشریه و هفته?نامه را به آن اختصاص می?داد که دیگران را بسیار به کار می?آمد. این نوشته?های آتشی که حکم توصیه?هایی ارزشمند به شاعران جوان را دارد و همین امروز هم فهم آن برای هر شاعر جوانی سودمند است، مثل دیگر آثار او تدوین و گردآوری کرده?ام که در دفترهایی مجزا و در سری مجموعه آثار او در اختیار دوستداران شعر قرار خواهد گرفت.

 آتشی در دوره? طولانی?مدت فعالیتش در نشریات ادبی به?خصوص مجله? «تماشا»، شاعران بسیاری را معرفی کرد. از آن شاعران کدام?شان امروز هم در عرصه?اند و فعالیت جدی ادبی دارند؟

اگرچه آتشی در برخی از سال?ها، فعالیت مطبوعاتی حرفه? اصلی?اش نبوده، اما هر جا که حضور داشته، چشمه? شیرینی فراهم ساخته که در ذهن خیلی?ها از جمله علاقه?مندان به شعر و ادبیات نقش بسته است. شما اگر همین دوران حضورش در مجله? «تماشا» را در نظر بگیرید، می?بینید که چقدر مهم و تأثیرگذار بوده. جریان «موج ناب» حاصل آن ایام است که سرپرستی و راهنمایی آتشی باعث شد که تعدادی از شاعران جوان آن روز که عموماً جنوبی و خوزستانی بودند، به شعر ایران معرفی شوند. یارمحمد اسدپور، آریا آریاپور، سیروس رادمنش، سیدعلی صالحی و هرمز علی?پور برخی از این اسامی?هستند که غیر از زنده?یاد سیروس رادمنش که وفادارترین آنها هم به آن جریان و هم به شخص آتشی بود، بقیه در قید حیات?اند.

 به نظر شما که با ابعاد گوناگون کار آتشی آشنایی دارید، پس از شعرهایش، کدام جنبه  از فعالیت?های ادبی?اش را در خور توجه بیشتری می?دانید؟

همان?طور که ذکرش رفت، آتشی برخلاف بعضی از همنسلان شاعر خود، غیر از شاعری در دیگر حوزه?ها هم حضور کم و بیش فعالی داشت. ترجمه، فعالیت مطبوعاتی و معلمی?و آموزگاری شعر و راهنمایی شاعران جوان که ذکرش رفت. بازیگری و همکاری در سینما و تلویزیون هم در کارنامه?اش دیده می?شود، به?طوری که بازی در فیلم مشهور «آرامش در حضور دیگران» ساخته? ناصر تقوایی را تجربه کرده بود. در برخی کارهای تلویزیونی همچون سریال مهم «دلیران تنگستان» به کارگردانی همایون شهنواز کمک و مشورت داد. پژوهش ادبی هم همین?طور. اما به نظرم بعد از شعر و شاعری، نقد و نگاه ادبی آتشی از جایگاه و اهمیت بیشتری برخوردار است؛ مسئله?ای مهم که اغلب در لابه?لای صفحات روزنامه?ها و مجلات از دیده?ها پنهان مانده. و این جدای آن پنج کتاب خواندنی در نقد و بررسی اشعار نیما، شاملو، اخوان، فروغ و سهراب است. در بین بی?شمار نقد و نوشته?هایی که در طی سال?ها از او منتشر شده، بوده نقدهایی که مسیر زندگی شعری یا داستانی شاعر یا داستان?نویسی را تغییر داده. امیدوارم به زودی با انتشار این بخش از آثار او، چهره? دیگری از منوچهر آتشی در ادبیات ما نمایان?تر شود؛ چهره?ای که از این حیث و در بین شاعران معاصر، یادآور احمد شاملوست.

 در شعر معاصر، پس از نیما، بیشترین جلوه? حضور عناصر بومی?را در شعر آتشی می?بینیم. اصالت روستایی و بومی?گرایی، اساساً از ویژگی?های شعر آتشی است. این ویژگی را تا چه اندازه متأثر از نوع زندگی و منش?های ذاتیِ آتشی می?دانید.

بر این نکته خیلی?های دیگر از جمله رضا براهنی در «طلا در مس» اشاره کرده و صحه گذاشته?اند. یا همه? کسانی که به شعرهای آتشی خصوصاً در دو سه دفتر نخست او همچون «آهنگ دیگر»، «آواز خاک» و «دیدار در فلق» اشاره کرده?اند. این مسئله به طور حتم نمی?تواند جدای از اقلیمی? باشد که شاعر در آن رشد و نمو کرده است. طبیعت و روحیه شبانی و در کل بومی?گرایی وجه غالب اغلب دفترهای شعر آتشی است و زیبایی?شناختی شعر او در محاصره این عناصر است.