گفت?وگو با دكتر انشاءالله رحمتي، استاد دانشگاه و مدرس فلسفه اخلاق

رفتارهاي ناهنجار اجتماعي ريـشـه در جـهل اخـلاقي دارد

اعتماد - منوچهر دين?پرست

 سعادت و نيك زيستي، از مهم?ترين آرمان?هاي ديرينه بشر از آغاز تا كنون بوده است. آدميان با تمام تنوع نژادها و گونه?هاي متفاوت فرهنگي، براي تامين سعادت و نيك زيستي با عوامل تهديد كننده آن در تمام قرون و اعصار دست و پنجه نرم كرده?اند. تجربه عيني و تاريخي زندگي انسان، ضرورت رويكرد به تربيت و تهذيب را به عنوان عامل مهم سامان بخش زندگي و تامين سعادت، بارها به اثبات رسانده است. در اين ميان، نقش برجسته دين، كه دستورها و توصيه?هاي اخلاقي از اجزا و عناصر مهم آن به شمار مي?رود، بر كسي پوشيده نيست؛ تا جايي كه در متون مقدس ديني، به ويژه قرآن كريم تزكيه، تهذيب و تربيت آدميان از اهداف مهم بعثت رسولان دانسته شده است. به دليل اهميت و نقش عمده «اخلاق» در ساماندهي زندگي، انديشمندان و فيلسوفان همواره در بسط و تبيين مسائل و مفاهيم اخلاقي كوشيده?اند. به خصوص در مباحث «فلسفه اخلاق» كه در نيم قرن اخير مورد توجه ويژه عالمان و انديشمندان قرار گرفته، آراي گوناگوني به چشم مي?خورد. بايد اذعان كرد كه در ميان انديشمندان ديني، مباحث «فلسفه اخلاق» در مقايسه با ساير معارف اسلامي، كمتر مورد توجه بوده است. از اين رو ضروري مي?نمايد تا بيشتر به اين?گونه مباحث پرداخته شود. گفت?وگوي حاضر، كوششي است در تبيين جايگاه فلسفه اخلاق در جامعه ما. دكتر رحمتي، استاد دانشگاه آزاد است و تحقيقات و ترجمه?هاي وي عمدتا به حوزه?هاي فلسفه دين، فلسفه اخلاق، سنت?گرايي و فلسفه اسلامي معطوف بوده است. كتاب دانشنامه فلسفه اخلاق ويراسته پل ادواردز از جمله آثار ايشان است كه منتشر شده است.

    در ابتداي بحث مي?خواهم به اين موضوع اشاره كنم كه چه نسبتي بين «فلسفه» و «اخلاق» مي?توانيم برقرار كنيم كه از آن با تعبير «فلسفه اخلاق» ياد مي?شود، اين دو نسبت چگونه با هم مرتبط  مي?شوند؟

«اخلاق» يكي از نهادهاي زندگي است. بشر وقتي وارد جهان مي?شود با نهادهاي مختلف دين، خانواده، دولت و حقوق روبه?رو است و يكي از اين نهادها اخلاق است. اين موضوع كه آيا نهادي كه ما به عنوان اخلاق مي?شناسيم يك هويت مستقل دارد يا خير؟ اولين سوالي است كه وقتي پرسيده مي?شود ما را وارد بحث فلسفي از اخلاق مي?كند. به عنوان مثال ممكن است بسياري از افراد فكر كنند كه اخلاق قابل تعميم به دين است يعني ما تمام بايدها و نبايدهاي اخلاقي را مي?توانيم به دين بازگردانيم كه در طول تاريخ اين تلقي خيلي رايج بوده است. مكرر شنيده?ايم كه بدون دين هركاري مباح است. بدون ترس از خدا، انسان هركاري كه دلش مي?خواهد، مي?تواند انجام دهد. اين بدان معني است كه چيزي به نام اخلاق نداريم و آن چه داريم، دين است، چون خدا در دين است نه در اخلاق. بنابراين در اين نگاه چيزي به نام اخلاق نخواهيم داشت و چيزي كه به نام اخلاق داريم تبديل به شريعت و دين الهي مي?شود. اما اخلاق هويت مستقلي دارد و در اينجا وارد بحث فلسفي اخلاق مي?شويم. بسياري از افراد مي?گويند كه اين بايدها و نبايدهاي اخلاقي فقط مصالح ما است يعني اينكه من بايد فعل اخلاقي انجام دهم و از فعل غيراخلاقي دوري كنم. به اين دليل است كه منافع شخص من در اين نوع عمل كردن است. اگر منافع شخص من، خلاف اخلاق را اقتضا مي?كرد من آن عمل را انجام مي?دادم چون منافع و مصالح من در اخلاق است بنابراين ما اخلاقي رفتار مي?كنيم. اگر اين نوع نگاه را در نظر بگيريم، مي?بينيم كه اخلاق هويت مستقلي نخواهد داشت و اخلاق تعبير مي?شود به مصلحت شخصي. اما منظور از اخلاق آن است كه ما بايد به بايدها و نبايدهاي اخلاقي ملتزم باشيم ولو اينكه منافع ما را تامين نكند و به ضرر ما باشد. كسي كه مي?گويد اخلاق نسبي است در واقع اخلاق را برمي?گرداند به عرف يعني يكسري قواعد و مقرراتي كه متناسب با شرايط جوامع و فرهنگ?هاي مختلف ايجاد مي?شود. به هر دليلي در يك جامعه بايدها و نبايدهايي وجود دارد كه وقتي از آن فرهنگ بيرون رفتيم ديگر آنها موضوعيت ندارد، در يك مقطعي از تاريخ هستند و در مقطع ديگري نه?تنها نيستند بلكه ممكن است ضد خودشان هم باشند. چيزهايي كه ارزش بودند ممكن است ضدارزش شده باشند و باز هم بحث اخلاق پيش مي?آيد و اين تصور در ذهن خيلي?ها وجود دارد كه اين ارزش?ها نسبي?اند و ارزش?هاي جامعه و فرهنگ ما هستند و ممكن است در جامعه و فرهنگ ديگري تغيير كنند.

   اينجا سوالي پيش مي?آيد، ارزش اخلاقي در چه چيزي مي?تواند قرار بگيرد؟

اين سوال?ها را درباره اخلاق مطرح مي?كنيم چرا كه مي?خواهيم هويت اخلاقي را بشناسيم. نفس اينكه مي?خواهيم هويت اخلاقي را بشناسيم، بحث فلسفي است و ديگر اخلاقي نيست. گروهي مي?گويند ارزش?هاي اخلاقي، ارزش?هاي عصري است يا ارزش?هاي فرهنگي است و در فرهنگ?هاي مختلف، متفاوت است پس ما چيزي به نام ارزش?هاي مطلق نداريم. وقتي چيزي داراي ارزش نسبي شد، اين عرف است. بنابراين وقتي مي?خواهيم اخلاق را تعريف كنيم ناگزير وارد بحث فلسفي مي?شويم. چون در تصور عالمانه?يي كه وجود دارد اخلاق به عنوان يك نهاد مستقل است، هم مستقل از دين است و هم مستقل از عرف. از طرف ديگر ممكن است كساني بگويند: اخلاق همان حقوق و مقررات است اما ما مي?گوييم اخلاق مقررات عمومي بايدها و نبايدهايي است كه انسان?ها براساس يك توافق ميان خود وضع مي?كنند و اساس آن منطق قدرت و منطق عمومي است. اما اخلاق چيزي نيست كه انسان?ها آن را وضع كرده باشند. همين كه مي?خواهيم مفهوم اخلاق را تعريف كنيم و يك تصور دقيقي از اخلاق داشته باشيم و نشان دهيم اخلاق هويت مستقلي دارد و با همه نهادها و حوزه?هايي كه به نوعي شباهتي با اخلاق دارند، متفاوت است، نيازمند به بحث فلسفي درباره اخلاق مي?شويم.

   به موضوع دين در ميانه صحبت اشاره كرديد. تا چه اندازه?يي دين مي?تواند با بحث فلسفه اخلاق قرابت پيدا كند و باعث قوام فلسفه اخلاق شود؟ به?خصوص براي جوامعي كه دين?مدار هستند و دين براي آنها در ساحت?هاي مختلف وجود دارد؟

به لحاظ تاريخي مي?شود گفت كه دين و اخلاق پيوندشان آنقدر تنگاتنگ و عميق بوده كه تا به امروز اين تصور براي بسياري از افراد پيدا شده كه اگر دين نباشد، اخلاق هم نيست. فيلسوف سكولاري مثل جان لاك در جايي مي?گويد كافران عهد و ميثاق ندارند و اگر با آنها عهد ببنديم، نمي?توانيم به عهدشان اعتماد كنيم. چون كسي كه خدا را قبول نداشته باشد دليلي براي رعايت قوانين اخلاقي ندارد. بنابراين اين پيوند خيلي تنگاتنگ است. اما وقتي كه دقت مي?كنيم مي?بينيم اين وابستگي بين دين و اخلاق و اينكه كدام يك مقدم بر ديگري است و كدام يك از ديگري تغذيه مي?كند، بايد بررسي شود. به عنوان مثال ممكن است به لحاظ تاريخي بررسي كنيم و به اين نتيجه برسيم كه اگر دين نبود، انسان?ها اصلا با اخلاق آشنا نمي?شدند و اخلاق از طريق دين به انسان?ها آموزش داده شده است. اما اين فرق مي?كند كه بگوييم اخلاق به لحاظ معرفت?شناختي وابسته به دين است يا بگوييم كه به لحاظ وجودي اخلاق وابسته به دين است. ممكن است از لحاظ تاريخي اين وابستگي وجود داشته باشد اما از لحاظ متافيزيكي و معرفت?شناختي وجود نداشته باشد.

   وابستگي فرهنگي هم مي?تواند داشته باشد؟ يعني يك جامعه رفتارهايي را براي خودش نهادينه كرده كه در اين ميان دين جايگاه مهمي دارد. در اينجا اخلاق چه جايگاهي مي?تواند بگيرد؟
اگر بخواهم يك اصطلاح عام?تري به كار بگيرم كه فرهنگ را هم شامل شود به جاي وابستگي تاريخي مي?توانم بگويم وابستگي علّي. به اين معنا كه هم در طول تاريخ و هم در يك مقطع مشخصي در يك فرهنگ مشخص اين وابستگي وجود دارد. اين وابستگي علّي است. به اين معنا كه دين، علت رواج اخلاق در يك جامعه است چه در طول تاريخ يا يك مقطع مشخص. مثلا در جامعه ايراني، فرهنگ ديني علت رواج اخلاق است.

   در تاييد صحبت شما مي?توانيم به همان جمله خيلي معروف پيامبر اكرم(ص) هم استناد كنيم كه فرمودند من براي احياي اخلاق مبعوث شدم.

بله در واقع به اين معني كه پيامبر(ص) فرمودند، اگر من نبودم، اخلاق در جامعه ترويج نمي?شد. اما اين وابستگي علّي است نه معرفت?شناسانه.
با توجه به توضيحاتي كه ارايه شد مي?خواهم بحث را به سمت جامعه امروزي بكشانم. ما در جامعه?يي زندگي مي?كنيم كه در آن حوادث، اتفاقات، پيشامدها، محيط?زيست، رفتارها، روابط بين?الملل، سياست، فرهنگ دايما در حال تغيير و پرشتاب در حال حركت است؛ يك?سري مسائلي براي جامعه به وجود مي?آيد كه رويكردهاي اخلاقي خودش را نشان مي?دهد. رفتارهايي كه در عملكردهاي سياسي بروز مي?كند، بحراني كه براي محيط زيست و آلودگي هوا به وجود مي?آيد، گسترش بيماري?هاي مختلف كه براي بشر به وجود آمده و از سوي ديگر فرهنگي كه دغدغه بسياري از اهالي فرهنگ است. در يك چنين پروسه?يي اخلاق چگونه مي?تواند نقش جدي ايفا كند به خصوص افرادي كه داعيه?دار و تخصص شان بحث فلسفه اخلاق است؟
من مقدمه?يي عرض مي?كنم. در دنياي امروز و در جوامع سكولار، ادعاي كساني كه فكر مي?كنند اگر دين نباشد، اخلاق هم نيست كاملا خلاف اين نكته است. مثلا در جوامع غربي و پيشرفته چه بپسنديم و چه نپسنديم، سكولار هستند يعني اعتقادات ديني ممكن است در اين جوامع وجود نداشته باشد يا كمرنگ باشد. اما رفتار اخلاقي در اين جوامع از بين نرفته است. اين نشان مي?دهد كه اين وابستگي، وابستگي علّي نيست، چرا كه بايد به همان ميزاني كه دين افول كرده، اخلاق هم افول مي?كرد. آنها بنيادهاي اخلاقي را در جاهاي ديگري جست?وجو كرده?اند و يافته?اند كه به نوعي عقل بشر در مورد ديدگاه?هايي كه فيلسوفان اخلاق دارند تمكين كرده و ممكن است كه بگوييم رفتارهاي اخلاقي بهتر نشده اما حداقل اين است كه بدتر نشده است. يعني عموم انسان?ها تقيدات اخلاقي را دارند و وقتي هم كه مي?خواهند در مورد موضوعي بحث كنند مي?بينيم كه يكي از پايه?هاي آن نقادي اخلاق است و اين نشان مي?دهد كه اخلاق بنيادهايي جداي از دين دارد. ما وقتي به فرهنگ خودمان و كلام شيعه نگاه مي?كنيم، مي?بينيم كه متكلمان اشعري وقتي مي?خواهند نظرشان را درباره اخلاق بگويند معتقد به حسن و قبح الهي شرعي هستند يعني اخلاق را به دين تعبير مي?كنند. معنايش اين است كه حسن و قبح معنايي جز امر و نهي الهي ندارد اما شيعه به حسن و قبح عقلي ذاتي معتقد است. منظور اين است كه ارزش?هاي اخلاق در نفس?الامر وجود دارد. به قول امروزي?ها objective  هستند. راه شناخت ارزش?ها هم عقلي است. در اين نظريه كه متكلمان ما مي?گويند ارزش?هاي اخلاقي مبتني بر دين نيستند و مستقل از آن هستند. جالب است كه در نهج البلاغه امام علي(ع) عباراتي دارد كه وقتي دلايل ارسال رسل را بيان مي?كند و مي?گويد كه انبيا آمده بودند كه ميثاق فطرت را ادا كنند و نعمت فراموش شده خداوند را ياد انسان?ها بياورند و عقولي كه در آنها مدفون بود و عقل و معرفتي كه در آنها بالقوه بود را بالفعل كنند و اتفاقا اگر دقت كنيم مي?بينيم كه بارزترين اين وجه و نعمتي كه در اين عقل?ها مدفون است همين نعمت ارزش?هاي اخلاقي است كه انبيا آمده?اند ميثاق فطرت را به ما يادآوري كنند. ميثاق يك مفهوم اخلاقي است يعني عهدي كه ما با خداوند بسته?ايم، بنابراين قبل از اينكه انبيا بيايند آن عهد و عقل وجود دارد و انبيا فقط آمده?اند آن را در ما شكوفا و بيدار كنند و به همين دليل هم هست كه شما اگر دقت كنيد متكلمان شيعه وقتي مي?خواهند وجود خدا را اثبات كنند از طريق برهان لطف اثبات مي?كنند. اينجا نكته?يي وجود دارد. يك موقع ما وجود خدا را از طريق برهان حكمت اثبات مي?كنيم و مي?گوييم كه حكمت خدا اين بود كه انبيا را بفرستد و اگر نمي?فرستاد خلاف حكمتش بود چون در واقع خدا مي?خواهد انسان?ها را هدايت كند و اگر هدايت خداوندي را نپذيرفتند حق تعالي آنها را عقاب كند. بنابراين اول بايد به آنها اعلام شده باشد. اگر عقاب قبل از هدايت و اعلام باشد، خلاف عدالت و حكمت است و جالب است كه متكلمين ما از طريق حكمت نمي?آيند لزوم انبيا را اثبات كنند گويي اگر خداوند پيامبران را هم نمي?فرستاد و عقاب مي?كرد اين عقاب ظالمانه و غيرحكيمانه نبود. به اين دليل كه خداوند از طريق ديگري امر و نهي خود را به بشر اعلام كرده بود و عهد خود را با او بسته بود. لذا مي?گويند كه انبيا به موجب لطف فرستاده شدند و منظور از لطف چيزي است كه با وجود آن مكلف به طاعت نزديك?تر است و نمي?گويند كه با وجود آن اطاعت مي?كند و مي?گويند كه اگر اين باشد كار برايش آسان?تر است و آن چيزي كه انبيا آمده?اند به ما يادآوري كنند همين امر و نهي?هاي اخلاقي است چون آن قسمت?هايي كه امر و نهي ديني است آن چيزي نيست كه بين همه انسان?ها مشترك باشد، ممكن است در واقع شريعت?هاي انبيا به نوعي در هر وحي پيامبري با وحي پيامبر ديگري متفاوت باشد، شرايط مختلفي داريم و مي?بينيم كه دين?ها آسماني باشد اما احكام?شان متفاوت باشد اما جايي مي?خواهند ميثاق فطرت را به بشر ياد بدهند، اين همان حسن و قبح?ها و ارزش?هاي اخلاقي است. اگر اين?گونه نگاه كنيم، مي?بينيم كه در فهم مذهبي ما شيعيان از اخلاق، اين استقلال اخلاق مبنا قرار گرفته است. متون اخلاقي شيعيان را «عدليه» مي?گويند، در واقع به اين معني است كه عدل در نظر ما شيعيان حسن عقلي است و عقل آن را درك مي?كند و اگر خداوند هم نگفته بود كه چه عملي عادلانه است ما خودمان مي?فهميديم. پس چنين مبناي سنتي و تاريخي داريم و متكلمان و بزرگان ما اين گونه اخلاق را مي?فهميدند و اين يعني اينكه وقتي ما راجع به مسائل فرهنگي و ديني و اجتماعي سخن مي?گوييم مبناي اصلي?مان اخلاق است. در جامعه ما وقتي به بحث محيط زيست، رسانه?ها و پزشكي نگاه مي?كنيم مي?بينيم كه يك بعد فراموش?شده در همه اينها هست يعني ممكن است منظرهاي ديگر را در اينجا وارد كنيم اما منظر اخلاقي وجود ندارد. به عنوان مثال ما چيزي به اسم اخلاق محيط زيست نداريم به اين معنا كه يك نظامي داشته باشيم و بحث كنيم و حسن و قبح اخلاقي را بيان كنيم، نه از نظر مهندسي محيط زيست و سود و صرفه اجتماعي. اگر قبح اخلاقي بسياري از اين كارها نشان داده شود مردم بهتر تبعيت مي?كنند و با مساله كنار مي?آيند. اين نشان مي?دهد كه ما نيازمند اخلاق حرفه?يي و كاربردي هستيم و جالب اين است كه در گذشته زندگي?هاي?مان را خيلي بيشتر همراه اخلاق اداره مي?كرديم با همين مبناي عقلي و استدلال عقلي مسائل را حل مي?كرديم. جامعه ايراني يك جامعه ديني بوده است. ولي در جامعه ايراني براي اصناف مختلف فتوت?نامه داريم. مثلا فتوت?نامه آهنگران، بنايان، زرگران و اين فتوت?نامه?ها اصول اخلاق حرفه?يي هر كدام از آنها بوده كه در آنجا هم توصيه?ها غالبا اخلاقي بوده و حتي مي?توان گفت اخلاق جوانمردي يعني ما اخلاق تكليف داشته باشيم، اخلاق فضيلت، اخلاق فتوت. در فلسفه اخلاق اين سه مورد را داريم، اوج اخلاق كه اخلاق فتوت و جوانمردي است در فرهنگ ما به فتوت نامه تبديل مي?شود يعني آنقدر ريز مي?شود كه دستور اخلاقي مي?دهد. به نظرم مي?آيد اگر ما چنين كاري را امروز هم داشته باشيم يعني همين فتوت?نامه?ها را براي پزشكان و متخصصان و مردم و حتي براي مواجهه با بحران خشكسالي داشته باشيم و اگر بتوانيم اينها را از نظر اخلاقي مطرح و آن وجدان اخلاقي جامعه را بيدار كنيم و ميثاق فطرت را در آنها بيدار كنيم، اوضاع اجتماعي ما بهتر از اين خواهد بود.

   به نظر شما چرا اين انشقاق به وجود آمده است؟ چرا در اين حوزه?يي كه استمرار در آن بود جدايي افتاد؟

به نظر مي?آيد بايد كساني كه تخصص?هاي ديگري دارند مثل جامعه?شناسان و مردم?شناسان بررسي كنند كه چه تغييراتي در جامعه ما افتاد، اما به نظر من گذر از سنت به مدرنيسم خيلي در اين قضيه تاثير گذاشته است به اين معنا كه ما وقتي وارد مدرنيسم شديم بسياري از آنچه در سنت داشتيم پشت سر و جا گذاشتيم و با خودمان نياورديم به عنوان مثال ما معمار و مهندس و پزشك داريم اما فتوت?نامه?ها مربوط به قديم بوده است و حالا كه وارد مدرنيسم شديم و اين اصناف مدرن شدند ما آن سنت اخلاقي را كنار گذاشتيم و با سنت اخلاقي امروز هم همراه نشديم. يعني زندگي ما مدرن شده اما با فلسفه اخلاق به عنوان دانشي كه متعلق به دنياي مدرن است آشنا نشديم. يعني ما فلسفه اخلاق را در زندگي?مان وارد نكرديم. با تفكر اخلاقي آشنا و مانوس نيستيم.

   در سال?هاي اخير يك?سري فعاليت?هايي در بحث فلسفه اخلاق داشتيد و آثاري هم ترجمه كرديد و آخرين آن هم همين دانشنامه فلسفه اخلاق بود كه كار ارزشمند و سترگي است. شما در حوزه فلسفه اخلاق كار آموزشي داشتيد و مقالات متعددي منتشر كرديد. به نظر شما اين فعاليت?ها تا چه اندازه توانسته وارد بحث اخلاق كاربردي در جامعه شود؟ آيا ما هنوز در اين مورد دچار مشكل هستيم و نتوانسته?ايم بين نظر و عمل ارتباط برقرار كنيم؟

به نظرم اين كارهايي كه انجام شده فقط در حد يك مقدمه است حتي براي اينكه به دانشگاه?هاي ما معرفي شود و دانشجويان اين كتاب?ها را بخوانند و بفهمند و به نوعي ارتباط?شان را با جامعه شكل دهند هنوز كار زيادي داريم. تصور من اين است كه امروزه دانش بايد از همان دوران كودكي به كودكان آموخته شود و دانش?آموزان با تفكر فلسفي انس بگيرند. من فكر مي?كنم اين نگاه را بايد از سطوح پايين?تر شروع كنيم. من بعضا مي?بينم كه مباحثي كه تدريس مي?شود هيچ نسبتي با فلسفه اخلاق ندارد و طبيعي هم هست، چرا كه ٣٠ سال پيش نوشته شده است ولي اينكه ما بتوانيم يك شكل رقيق?شده?يي از فلسفه اخلاق را به دانشجويان در رشته?هاي مختلف آموزش و تدريس كنيم حتي آن چيزي كه در سنت خودمان وجود داشته، آن عقلانيت اخلاقي كه وجود داشته، آن را بتوانيم تعليم دهيم، شدني است و غفلت در اين موضوع اتفاق افتاده است. مباحث فلسفه اخلاق وقتي باز مي?شود افرادي كه شايد هيچ علاقه?يي به فلسفه نداشته باشند به آن علاقه?مند مي?شوند چون جنس?اش به نوعي است كه نيازمند هيچ مقدمه فلسفي هم نيست يعني وقتي ما براساس همان فطرت اخلاقي انسان?ها كه همه در آن مشترك هستند پيش مي?رويم، مي?بينيم كه تمام مسائلي كه در فلسفه اخلاق است براي ما هم مطرح مي?شود. به نظرم بايد تلاشي كنيم كه جامعه با اينها انس بگيرد.

   اين تلاش?ها بايد به چه شكلي باشد؟ به هر حال شما از يك سنت قوي اخلاق ياد كرديد، ديني، حكمي، انتقادي كه در سرزمين ما بوده و در سال?هاي اخير هم آثار متعددي در حوزه فلسفه اخلاق در كشور منتشر و سعي شده بحث?هاي تطبيقي متعددي در حوزه نظر به وجود بيايد، اما يك غفلت يا يك خلئي به وجود آمده كه بايد پاسخ داده شود؟

 راهكار اين است كه ما بتوانيم ضرورت فلسفه اخلاق را تبيين كنيم. بحث را در قالب اخلاق كاربردي بياوريم كه اختصاص به يك رشته يا يك گروه خاص ندارد يعني هركس در هر جايي كه هست نياز به اين تحولات اخلاقي دارد چون همه ما به لحاظ فطري دوست داريم رفتاري كه در جامعه نشان مي?دهيم و شخصيتي كه از خود نشان مي?دهيم، مقبول و شايسته باشد. اگر توجه كنيد هيچ چيز به اندازه اخلاق مقبوليت ايجاد نمي?كند، آن هم نه صرفا خوش?رو بودن يا خوش?اخلاق بودن كه اين يك نوع از سجاياي اخلاقي است. اينكه افراد نوعي حكمت اخلاقي و نوعي حكمت عملي و فرزانگي در خود ببينند مهم?ترين عامل در مقبوليت اوست. آن چيزي كه از يك معلم در ذهن ما باقي مي?ماند فرزانگي اوست، يك دوست و پدر و مادر هم همين طور است. آن جنبه?يي كه مي?شود رويش حساب كرد و ماندني است فرزانگي است. ما در همه رشته?ها نيازمند اين فرزانگي هستيم و مهم?ترين عامل در اينكه چگونه بتوانيم اين فرزانگي را به نمايش بگذاريم اين است كه اخلاق حرفه?يي مربوط به حوزه خودمان را فرا بگيريم. در بسياري از نهادهايي كه در كشور ما هستند به شكل?هاي مختلف آموزش?هاي ضمن خدمت برگزار مي?كنند كه مي?توانند بخشي از آن را به اخلاق حرفه?يي اختصاص دهند و اگر درست برگزار شود، قطعا از آن استقبال خواهد شد. صرف نظر از بحث معرفت و دانايي و عشق به فلسفه و دين همه ما دوست داريم شخصيت مقبولي داشته باشيم و آن همان فرزانگي اخلاقي است. اين درباره شخصيت فردي است و در مورد روابط اجتماعي هم هيچ عاملي به اندازه اخلاق در تنظيم روابط اجتماعي ما موثر نيست و غالبا مي?بينيم كه عمده رفتارهاي ناهنجار ما از نظر اخلاقي ريشه در جهل اخلاقي ما دارد، اينكه نمي?دانيم چگونه درست رفتار كنيم بنابراين نياز به آموزش ديده شود. اين مبتني بر يك نوع عقلانيت اخلاقي است تا بتوانيم از اصول اخلاقي به عنوان معيارهايي كه ارزش مطلق دارند، دفاع كنيم و متناسب با شرايط مختلف و گروه?هاي مختلف آموزش دهيم.

برش ١

وقتي مي?خواهيم اخلاق را تعريف كنيم ناگزير وارد بحث فلسفي مي?شويم. چون در تصور عالمانه?يي كه وجود دارد اخلاق به عنوان يك نهاد مستقل است، هم مستقل از دين است و هم مستقل از عرف. از طرف ديگر ممكن است كساني بگويند: اخلاق همان حقوق و مقررات است اما ما مي?گوييم اخلاق مقررات عمومي بايدها و نبايدهايي است كه انسان?ها براساس يك توافق ميان خود وضع مي?كنند و اساس آن منطق قدرت و منطق عمومي است

برش ٢

در فهم مذهبي ما شيعيان از اخلاق، استقلال اخلاق مبنا قرار گرفته است. متون اخلاقي شيعيان را «عدليه» مي?گويند، در واقع به اين معني است كه عدل در نظر ما شيعيان حسن عقلي است و عقل آن را درك مي?كند و اگر خداوند هم نگفته بود كه چه عملي عادلانه است ما خودمان مي?فهميديم. پس چنين مبناي سنتي و تاريخي داريم و متكلمان و بزرگان ما اين گونه اخلاق را مي?فهميدند و اين يعني اينكه وقتي ما راجع به مسائل فرهنگي و ديني و اجتماعي سخن مي?گوييم مبناي اصلي?مان اخلاق است