مصطفي مهرآيين ،جامعه?شناس فرهنگي از علت?هاي ضعف زبان رسانه در برقراري ارتباط با مخاطب مي?گويد

چرا نمي?توانيم مثل ژيل دلوز بنويسيم؟

حالا اگر كمي عقب?تر از اين متن در اين صفحه بايستيم آيا مطالبي كه در ديگر روزنامه?ها و رسانه?ها مي?خوانيد و مي?بينيد زباني دارند كه بتوانند با شما به عنوان مخاطب ارتباط بگيرند و شمارا جذب خود كنند؟ اگر اين طور نبوده اشكال از كجاست؟ از زبان رسانه?هاي ماكه برخلاف نظر پژوهشگران علوم ارتباط جمعي كه معتقدند الگوهايش بايد مدام تغيير كند تا از جهان در حال تغيير عقب نماند و بتواند توصيف?گر جهاني باشد كه در آن زندگي مي?كنيم، از جهان و اتفاق?هاي آن عقب مانده و كلمه?هايش پوسيده؟يا از سيستم محدود?كننده?يي است كه راه خلاقيت در فكر و بيان را تنگ كرده؟ شايد هم مشكل از تنبلي ذهن مخاطب و پايين بودن سطح درخواستش از رسانه بوده!در اين باره با مصطفي مهرآيين، جامعه?شناس فرهنگي گفت?وگويي انجام داده?ايم كه متن كامل آن را در ادامه مي?خوانيد.

مطبوعات در جامعه ما به همان كلمه بي?ارزش روزنامه تنزل پيدا كرده. ببينيد فرم و محتواي مطبوعات بيش از هر چيز متاثر از بافت فكري و گفتماني جامعه است، بافت فكري و گفتماني مطبوعاتي?هاي ما ضعيف است چون جامعه ما از اين نظر ضعيف است. فرم و محتواي مطبوعات ما بيش از هر چيز متاثر از بافت فكري و گفتماني جامعه است
بله ما اگر مي?خواهيم رسانه?هاي موفقي داشته باشيم بايد به مطبوعاتي?ها آموزش?هاي جدي در حوزه روش?شناختي، در حوزه هرمنوتيك، تحليل گفتمان و متن و نشانه?شناسي بدهيم. موضوع ديگري هم البته وجود دارد و اين است كه مطبوعاتي ما نه فقط آموزش درست نمي?بيند كه دانش كافي درباره زبان فارسي را ندارد و زبان مطبوعات ما در جامعه تبديل به يكسري الگوها و كليشه?هاي خاصي شده كه دايما در حال تكرار است

 جناب آقاي مهرآيين! يكي از انتقاد?هايي كه به رسانه?هاي مكتوب و غيرمكتوب مي?شود مربوط به زباني است كه استفاده مي?كنند و اينكه زبان رسانه?ها يا قابل فهم براي عموم نبوده و فقط قشر خاصي را جذب مي?كرده يا اينكه اصلا جذابيتي براي مخاطب ندارد. شما اين موضوع را قبول داريد؟

بله!من معتقدم در جامعه ما مطبوعات فارغ از اينكه در پيوند با مردم نتوانستند از زباني استفاده كنندكه براي مردم جذاب باشد، اصلا زباني را نتوانستند خلق كنند كه مخاطب را به سمت خودشان بكشاند. دليلش هم خيلي ساده است و برمي?گردد به اينكه
به غير از تعداد كمي از روزنامه?نگاران ما كه صاحب آگاهي هستندكساني كه در مطبوعات ما فعال هستند اصولا سواد كافي در اين زمينه را ندارند. در حالي كه مكانيسم نوشتن به اين صورت است كه وقتي فرد مي?خواهد درباره جهان بنويسد در قدم اول ديالكتيكي بين ذهن او و واقعيت جهان بيرون برقرار مي?شود و در دو حالت نوشتاري انعكاس پيدا مي?كند؛ يك ساختن قصه?يي از خود پديده?هاي بيروني و اجتماعي كه طبيعتا نيازمند ورود جدي به محيط آن پديده است تا فرد بتواند از آن سناريو خلق كند، راهكارهايش هم براي اينكه اين نوشته?ها به آن چيزي كه مردم زندگي مي?كنند نزديك باشد اين است كه شما
به عنوان روزنامه?نگار بايد در محيط حاضر شويد و روايت زنده تجربه?هاي زيسته را از راه?هايي مثل مشاهده?هاي ميداني، هرمنوتيك، روايت?پردازي و... استخراج كنيد و اين نيازمند اين است كساني كه در مطبوعات هستند دايما در تجربه?هاي زيستي مردم زندگي كنند كه خود من اين مورد را كمتر و به ندرت در
ساز و كار مطبوعات ايران ديده?ام. يك روش ديگر نوشتن اين است كه شما در ميدان واقعي زندگي حضور پيدا نمي?كنيد تا قصه زنده خلق كنيد اما در خصوص پديده?هايي كه مي?خواهيد در خصوص?شان كار كنيد آنقدر مطالعه?هاي نظري و تاريخي انجام مي?دهيد كه مي?توانيد نوشتارها و گزارش?هاي قوي خلق كنيد، كه باز هم اين موارد در مطبوعات ما كم است. بي?شك، پيش از من و شما بسياري به آن چيزي كه ما امروز به آن علاقه?مند هستيم يا با آن به عنوان معضل روبه?رو شده?ايم، انديشيده?اند. اگر مثلا ما امروز به بحث طلاق يا بي?ثباتي سياسي يا فرض كنيد ناپايداري روابط انساني در ايران علاقه?مند هستم طبعا اين مسائل مورد پرسش نظريه?پردازاني در جوامع ديگر هم بوده كه به اين مسائل فكر كردند و به تحليل و نتايجي در مورد آنها رسيدند كه مثل عينك?هاي قوي و ذره?بيني مي?مانند كه مي?تواند به ما به عنوان روزنامه?نگار كمك كند تا پديده?ها را دقيق?تر و جزيي?تر ببينيم و بتوانيم گزارش بهتري از آن رويدادها بنويسيم.

 و به نظر شما روزنامه?نگارها اين دانش نظري را هم اكثرا ندارند؟

عمدتا خير چون مطالعه ندارند و وقتي هم مطالعه نداشته باشند نمي?توانند صاحب سبك فكري خاصي باشند، ديدگاه خاصي را دنبال كنند، نمي?توانند چشم?انداز نظري و بينش خاصي داشته باشند و اين نداشتن دانش نظري شامل همه حوزه?هاي رسانه?يي ما مي?شود از فلسفه و ادبيات و سياست گرفته تا ورزش و اقتصاد و... حالا شما در نظر بگيريد چه اتفاقي مي?افتد وقتي روزنامه?نگارهاي ما نه دانش نظري حوزه كاري خودشان را دارند و نه در محيط و بستر جامعه حاضر مي?شوند؟ به قولي روزنامه?نگارهاي امروز ما روي صندلي?هاي آرميچري?شان نشسته?اند و در بطن تجربه زيسته ديگر انسان?ها قرار نمي?گيرند تا بتوانند روايت زنده زندگي آنها را از طريق گفت?وگو و مشاهده?ها بيان كنند و تا زماني هم كه اين دو ويژگي بر نوشتار ما حاكم باشد از طرفي متن?هايي خلق مي?شود كه مكانيكي، بي?روح و مرده هستند و از طرفي زباني دارندكه كليشه?يي و تكراري هستند و دايما در جاهاي مختلف تكرار مي?شوند و براي مخاطب جذابيتي ندارند.

 محدوديت?هاي زباني كه داريم در اين زمينه چقدر تاثيرگذار هستند؟

ببينيد دو پديده موجب مي?شود زبان محدود شود؛ يكي محدوديت?هاي استدلالي و ديگري سياسي. در مورد محدوديت?هاي سياسي قدرت و دستگاه سياسي اجازه نمي?دهد شما به عنوان نويسنده و روزنامه?نگار و اهل رسانه به هر چيزي فكر كنيد يا
به هر شكلي كه خواستيد بنويسد كه اين مشكل هميشه به نحوي وجود داشته اما ما با محدوديت استدلالي هم روبه?رو هستيم يعني در جامعه ما سنت?هاي فكري وجود دارد كه تا يك جاهايي مي?تواند به ديدن جهان از منظرهاي گوناگون به ما كمك كنند. ما در سطح كلان واقعا به لحاظ استدلالي و سياسي محدوديت داريم و فارغ از وضعيت خود شخص روزنامه?نگار به لحاظ وضعيت كلان فكري، استدلالي و سياسي فضاي بسته و محدودي داريم. با همه اين احوال اين سوال جدي است كه چرا ما ايراني?ها نمي?توانيم مثل ژيل دلوز بنويسيم؟ چرا نمي?توانيم مثل فوكو و دريدا بنويسيم؟چرا مثل هابرماس نمي?توانيم بنويسيم؟

 به دليل پيشينه سنت?هاي فكري كه آنها داشتند و ما نداريم؟

بله چون نه?تنها اين سنت?هاي فكري در جامعه ما وجود ندارد كه در سطح خرد، من به عنوان يك مطبوعاتي يا جامعه?شناس، روانشناس يا سياست?خوان در محيط آموزشي هم با محدوديت?هاي زياد روبه رو مي?شوم. واقعا باعث تاسف است كه محيط?هاي آموزشي ما به?شدت مبتذل شدند و افت كرده?اند و ما اصولا چيزي به اسم فرآيند آموزش در كشورمان نداريم و وقتي هم مي?خواهيم آموزش ببينيم چيز خاصي ياد نمي?گيريم و طبيعتا همه اين موارد باعث كاهش دايره زباني مي?شود در حالي كه اگر همه اينها به خوبي انجام مي?شد، توانش زباني ما- اصطلاحي كه زبان?شناس?ها استفاده مي?كنند- بالا مي?رفت. اما ما هم توانش زباني محدود داريم و هم مطالعه نمي?كنيم در حالي كه مطالعه بسيار فاكتور مهمي در كار مطبوعاتي است، چراكه «كتاب يعني انديشيدن از طريق ذهن ديگري» و وقتي كتاب نمي?خوانيم با الگوهاي ممتاز انديشه آشنا نمي?شويم و اين براي روزنامه?نگارهاي ما و اهل رسانه بسيار مهم است كه در هر حوزه?يي كه كار مي?كنند با الگوهاي ممتاز آن رشته آشنا شوند. به طور مثال اگر مي?خواهند در فوتبال رشد كنند بايد با بزرگان فوتبال آشنا باشند، اگر مي?خواهند در اقتصاد رشد كنند بايد با بزرگان اقتصاد آشنا باشند و وقتي ما با بزرگان حوزه خودمان و با تفكر ممتاز در جهان آشنا نيستيم نه مي?توانيم متن درستي خلق كنيم و نه نمي?توانيم الگوي نوشتاري داشته باشيم كه براي مردم?مان جذاب باشد.

  شما معتقديد در اين سال?ها مطبوعات ما در اين زمينه هيچ رشدي نداشته؟

من معتقدم كه مطبوعات در جامعه ما به همان كلمه بي?ارزش روزنامه تنزل پيدا كرده. ببينيد فرم و محتواي مطبوعات بيش از
هر چيز متاثر از بافت فكري و گفتماني جامعه است، بافت فكري و گفتماني مطبوعاتي?هاي ما ضعيف است چون جامعه ما از اين نظر ضعيف است. فرم و محتواي مطبوعات ما بيش از هر چيز متاثر از بافت فكري و گفتماني جامعه است، وقتي هم كه بافت فكري و گفتماني جامعه ضعيف باشد مطبوعاتي?هاي ما هم ضعيف مي?شوند چون از همان طريق درباره مسائل مي?انديشند.

 پس مخاطبان هم در اين عدم پيشرفت و خلق زبان نقش داشته?اند؟

حتما نقش داشته?اند چرا كه يكي از دلايل مهم رشد مطبوعات و اصولا نوشتار در يك جامعه تقاضاي درست است و اينكه افراد جامعه و مخاطبان اجناس خوب و ممتاز را سفارش بدهند و بخواهند اما متاسفانه مخاطبان ما هم اين درخواست را ندارند و اين موضوع باعث شده تا عموم ما تبديل به انسان?هاي معمولي بشويم كه زندگي معمولي داريم، به تجربه زندگي زيسته?مان نمي?انديشيم و حتي خيلي هم طالب اين نيستيم كساني كه مي?انديشند اين تجربه و دانش را به ما منتقل كنند. اما نكته ديگري هم كه در سطح كلان اجتماعي در اين زمينه وجود دارد اين است كه در همه جوامع روال تفكر كردن و نوشتن به شكل عادي و متداول انجام مي?شود تا زماني كه به نقاط عطف تاريخي آن جوامع مي?رسيم، در اينجاست كه اتفاق?هاي عظيم ادبي همگام با اتفاق?هاي تاريخي رخ مي?دهد و باعث ايجاد گسست، نوع?آوري و شكاف در حوزه نوشتار، دانش و زبان در يك جامعه مي?شود. مثلا در جامعه ما انقلاب ايران زمينه?ساز نوآوري در گفتار و نوشتار ما شد، دوران آقاي هاشمي كه شروع شد اتفاق ديگري در ادبيات و نوشتار و بقيه مسائل ما افتاد، دوران آقاي خاتمي و دوران آقاي احمدي?نژاد و الان هم در دوران آقاي روحاني همين اتفاق افتاد به شكل ديگري افتاد.

 اما زبان ويژه?يي خلق نشد؟

نه چون مشكلي كه ما داريم اين است كه اصولا ما در دنياي مطبوعات، نوشتار و نويسندگي در پي بازخواني اتفاق?هاي بزرگ در جامعه?مان نيستيم و رخدادهاي بزرگ را براي مردم بازخواني نمي?كنيم تا حقيقت نهفته در آنها را استخراج كنيم و از منظر آن حقيقت?ها زواياي ديد تازه خلق كنيم. مثلا در زماني كه انقلاب ايران رخ داد يك روابط انساني خاصي در جامعه ما شكل گرفت و طي آن گروهاي سياسي مختلف به هم نزديك شدند، دوستي?ها و همكاري?هاي سياسي مختلفي شكل گرفت اما الان با وجود همه مناقشات سياسي كه در جامعه ما هست كسي آن دوران را بازخواني نمي?كند تا ببيند چه رخدادي در انقلاب ايران افتاد كه باعث نزديكي همه گروه?ها به هم شد؟! در صورتي كه وظيفه من مطبوعاتي است كه اتفاق?ها و روابط آن زمان را زنده كنم و بتوانم يك حرف تازه از دلش استخراج كنم تا بشود از آن استفاده كرد. اصولا مطبوعاتي?هاي ما در سطح كلان با تاريخ آشنا نيستند! ما
به لحاظ پيشينه خاطراتي، تاريخي و پيوند با رويدادهاي بزرگ جامعه?مان آدم?هاي خامي هستيم و طبيعتا ازآدم خام نمي?توان انتظار داشت طوري بينديشد و بنويسد كه مردم را جذب كند. اين موضوع در سطح خرد هم اتفاق مي?افتد. ما در تجربه?هاي زيسته شخصي?مان هم مدام تجربه مي?كنيم اما نمي?توانيم وقايع و اتفاق?ها را تفسير كنم يعني هم فقدان بينش تاريخي داريم و هم فقدان توان تفسيرگري در زندگي?مان.

 چون اين توانايي احتياج به آموزش دارد و در اصل ما در هيچ كجاي سيستم آموزشي اين توانايي را به دست نمي?آوريم.

بله به لحاظ روش شناختي مطبوعاتي?هاي ما آموزش نديدند، كدام مطبوعاتي ما تحليل گفتمان را ياد گرفته تا وقتي با زبان سياستمدارها روبه?رو مي?شود بتواند آنها را واكاوي بكند؟ كدام مطبوعاتي ما نشانه?شناسي و هرمنوتيك بلد است؟ كدام مطبوعاتي ما تحليل روايت بلد است؟ من نمي?گويم تعدادشان صفر است اما تعدادشان خيلي كم است و تا وقتي كه شما با الگوهاي تحليل دنياي زندگي و متن آشنا نباشيد نمي?توانيد متن و زباني خلق كنيد كه براي مخاطب جذاب باشد. اين است كه مطبوعاتي?هاي ما فاقد توان تفسيرگري هستند و نمي?توانند رخدادهاي زندگي را ريز، دقيق و عميق ببيند چون از مولفه?هاي روش?شناختي كه مي?تواند به آنها در فهم پديده?ها كمك كند محروم هستند و اگر مجموع اين مسائل را كنار هم بگذاريد، شما با متن?هايي روبه?رو مي?شود كه اصولا از جنس روزنامه در معناي بي?ارزش و ناماندگارش هستند!در حالي كه روزنامه يك فرآيند ارتباطي است كه بر اساس الگوي ياكوبسن هميشه يك مولف و نويسنده?يي دارد كه متني را براي مخاطب در يكي بستر اجتماعي با استفاده از يك زبان مشترك خلق و با استفاده از رسانه?يي كه در اختيار دارد منتقل مي?كند. ياكوبسن مي?گفت مولف مهم?ترين بهره?يي كه بايد از زبان بگيرد اين است كه بايد بتواند با استفاده از آن بيانگر احساسات، عواطف و انديشه?هاي خودش باشد و اگر شما در متون خلق شده مولفان ما در حال حاضر چنين چيزي پيدا نمي?كنيد دليلش اين است كه مولفان ما احساس، عاطفه و انديشه?يي كه بتواند منتقل بكنند، ندارند، چون آموزش نمي?بينند و مطالعه نمي?كنند. از طرف ديگر موضوعي كه ياكوبسن مطرح مي?كرد اين بود كه زبان با مخاطب چه مي?كند؟ و جواب مي?داد مهم?ترين كاري كه مي?كند و بايد بكند، ايجاد كنش در مخاطب است. وقتي شما روزنامه?يي خلق مي?كنيد و در دسترس مردم قرار مي?دهيد رخ دادن اين كنش به دو عامل بستگي دارد؛ يكي اينكه واقعا متن شما متن باشد و آنقدر توانايي داشته باشد كه مخاطب شما را به حركت و گشودگي وا دارد و ديگر اينكه مخاطب شما هم از حداقل دانش تفسيرگري نسبت به مسائل اجتماعي برخوردار باشد تا بتواند با متن پيوند بخورد. در حالي كه ما در هر دوي اين موارد ضعف داريم و كنشي انجام نمي?گيرد. نكته ديگري هم كه ياكوبسن در ايجاد كنش با مخاطب مطرح مي?كرد اين بود كه مي?گفت متن بايد به بستر اجتماعي خودش ارجاع داشته باشد. يعني بايد بتواند در خصوص مسائل اجتماعي خودش سخن بگويد و اين موضوع با پشت?ميزنشيني و روزنامه?نگاري روي صندلي?هاي آرميچري اتفاق نمي?افتد. مطبوعاتي?هاي ما در تجربه?هاي زيسته جامعه خودشان شركت نمي?كنند، در ارتباط مستقيم با مسائل قرار نمي?گيرند و از طرفي صاحب نظريه هم نيستند، آن وقت چطور مي?توان انتظار داشت كه بفهمند افق فكري جامعه?شان چيست؟ چطور مي?توان انتظار داشت كه زباني به كار بگيرند كه به پديده?هاي اجتماعي روزشان ارجاع داشته باشد؟

 يعني تحليل شما در نهايت اين است كه ما نتوانستيم در حوزه زبان و ارتباط با مخاطب به موفقيت برسيم چون در اصل با ساختار شكل?گيري متن و زبان آشنا نبوديم؟

بله ما اگر مي?خواهيم رسانه?هاي موفقي داشته باشيم بايد به مطبوعاتي?ها آموزش?هاي جدي در حوزه روش?شناختي، در حوزه هرمنوتيك، تحليل گفتمان و متن و نشانه?شناسي بدهيم. موضوع ديگري هم البته وجود دارد و اين است كه مطبوعاتي ما نه فقط آموزش درست نمي?بينند كه دانش كافي درباره زبان فارسي را ندارند و زبان مطبوعات ما در جامعه تبديل به يكسري الگوها و كليشه?هاي خاصي شده كه دايما در حال تكرار است و به همين دليل است كه خيلي كم پيش مي?آيد كه ما با چهره?يي در مطبوعات?مان روبه?رو شويم كه از قلم?شان و ادبيات?شان شناخته مي?شوند. در حالي كه طبيعي اين است كه ما حداقل ده?ها چهره مطبوعاتي داشته باشيم كه از زبان و قلم شناخته شده?يي داشته باشند.