علی? دینی?ترکمانی در موسسه دین و اقتصاد

انقلاب فرجام دولت توسعه?گرا نیست

انقلاب فرجام محتوم و نهایی یک?جامعه نیست، زیرا اگر دولت?ها بتوانند فرآیند توسعه را به?گونه مناسبی پیش ببرند، می?توانند از وقوع انقلاب پیشگیری کنند و اگر در این کار ناموفق عمل کنند، عدم?توازن در جامعه، زمینه انقلاب را فراهم می?کند.
به نظر من اگر پهلوی اول یا دوم از عقلانیتی برخوردار بودند، که از یک?حکومت خودگردان حل?شده در اجتماع، یا یک?دولت توسعه?خواه انتظار می?رود، می?توانستند از وقوع انقلاب جلوگیری کنند. ایوانس در کتاب توسعه یا چپاول، تمام تلاش خود را می?کند که نشان دهد بر مبنای تجربه کره?جنوبی، هند و برزیل، فرآیند توسعه بدون?وجود یک?دولت توسعه?خواه پیش نمی?رود. دولت توسعه?خواه دولتی است که بتواند همزمان از عهده چند?نقش برآید. این دولت باید هم قدرت تولی?گری و تصدی?گری امور را داشته باشد و هم قدرت پرورش?دهنده خوبی داشته باشد. برای مثال شرکت?هایی مثل سامسونگ و ال?جی از دل ائتلافی بیرون آمدند که دولت کره?جنوبی توانسته بین خود و بخش?خصوصی و سرمایه خارجی ایجاد کنند. این ائتلاف کمک کرده اقدام جمعی در فرآیند انباشت سرمایه به?خوبی پیش برود و در?نتیجه چنین شرکت?هایی شکل بگیرند. برای مثال دولت کره زمینه همکاری?های استراتژیک بین بنگاه?ها را در این کشور فراهم کرده است. دولت برای پیشبرد توسعه نقش رهبر و استراتژیست را داشته و در?عین?حال از سرمایه ملی و سرمایه جهانی در جهت عملیاتی?کردن طرح?ها و پروژه?های اقتصادی به?خوبی استفاده کرده است. همان دولت وقتی بخش?خصوصی گسترش پیدا کرد و شرکت?های چند?ملیتی ظهور کردند و قدرت چانه?زنی بیشتری پیدا کردند و توازن قدرت بین بخش?خصوصی و دولت به?هم?خورد، راه را بر مطالبات سیاسی بخش?خصوصی نبست و تن به اصلاحات داد. اگر دولت کره?جنوبی در سال١٩٩٠ این پوست?اندازی سیاسی را نمی?کرد امروز کره?جنوبی وضعیت دیگری داشت. بنابراین همان?طور که دولت?ها فرآیند توسعه را پیش می?برند، همان دولت?ها هم هستند که با عملکرد نادرست خود عامل وقوع بحران و حتی انقلاب می?شوند. بر همین اساس از یک?دولت که به قول بوردیو حکم فراسرمایه را دارد و به تعبیر وبر دارای اقتدار قانونی خاصی است و ابزارهای مختلفی در دست دارد این انتظار می?رود که بتواند این مسایل را مدیریت کند. این همان بحثی است که پیکتی در کتاب سرمایه در قرن٢١ مطرح می?کند. او در نقد نظام سرمایه?داری می?گوید اگر یک نظام حکمرانی جهانی شکل نگیرد که درآمد و ثروت را در مقیاس جهانی بازتوزیع کند، دستاوردهای تا حدی دموکراتیک نظام سرمایه?داری به فنا خواهد رفت. این وظیفه بر?عهده دولت است، یعنی فرض می?شود که دولت توانایی پیشبرد این سیاست را دارد. درست است دولت از دل تاریخی به وجود می?آید که پر از اشکالات و کژی?ها است، درست است که فرهنگی که دولت در آن شکل گرفته موانعی بر سر راه توسعه قرار می?دهد، اما باید بتواند با سرمایه و قدرتی که در دست دارد این موانع و کژکارکردهای جامعه را اصلاح کند. اگر این اتفاق نیفتد نشانگر ضعیف?بودن دولت است. ممکن است گفته شود که این دولت از دل این جامعه بیرون آمده و نمی?تواند جامعه خودش را تغییر دهد. در پاسخ باید گفت که فرض بر این است که دولتمردان نخبگانی هستند که چند گام از جامعه جلوتر هستند و همان نقشی را ایفا می?کنند که روشنفکران جامعه خواستار آن هستند. فرق روشنفکران و دولتمردان جامعه در این است که روشنفکران منابع قدرتی برای بازسازی فرهنگی جامعه و ارتقاء سطح آگاهی ندارند اما دولت از چنین منابعی برخوردار است. اگر این بینش و آگاهی در دولتمردان وجود داشته باشد، آنها به سراغ کار فرهنگی در مدارس و دیگر جاهای کشور می?روند و به?تدریج و نه یک?شبه این مساله را حل می?کنند. بنابراین بحث از این نیست که جامعه مساله فرهنگی ندارد یا جامعه اسیر مساله رانت نیست، این مسایل وجود دارند اما بحث بر سر این است که دولت?ها چه وظیفه?ای در برابر این مسایل دارند. حتی از نقطه?نظر مارکسیستی با اینکه دولت ممکن است که منافع طبقه خاصی را نمایندگی کند، با این حال به دلیل جایگاه خاصی که دارد دارای درجه?ای از استقلال عمل است. دولت?های قوی در تجربه تاریخی جهان سعی کرده?اند که منازعات طبقاتی و اجتماعی را تا جایی که ممکن است کاهش دهند. در نقطه مقابل، یک دولت ضعیف منافع ملی را فدای منافع طبقه?ای، صنفی یا قومی یک جریان خاص می?کند. یک دولت ضعیف با مذهبی?گری افراطی، تضادهایی که در جامعه وجود دارد را تشدید می?کند یا اینکه با سیاست?های اقتصادی نادرست خود عدم توازن منطقه?ای را تشدید و کانون?های گریز سرمایه را تقویت می?کند. از این جهت دولت ضعیف به وقوع انقلاب کمک می?کند.
در بررسی انقلاب ٥٧ و ریشه?های تاریخی آن، به نظر می?رسد حکومت پهلوی اول و دوم اگر ویژگی?های یک دولت کارآمد را ?داشتند، به احتمال زیاد انقلابی رخ نمی?داد. برای اینکه انقلاب در جامعه رخ ندهد دولت باید دارای شخصیت تاریخی توسعه?خواه باشد. این همان بحثی است که از نقش شخصیت در تاریخ می?شود. وقتی از نقش شخصیت?ها در تاریخ صحبت می?کنیم بدین معنی است که ما نباید درگیر فرضیه?های جبرگرایانه شویم. آدمی مثل ماندلا در آفریقای جنوبی ظهور می?کند و سرنوشت آن کشور را تغییر می?دهد، در حالی که اگر شخص دیگری به جای او آمده بود، احتمالا آفریقای جنوبی به چند کشور کوچک?تر تقسیم شده بود. به نظر من حکومت پهلوی دوم به لحاظ توسعه?ای، توسعه آمرانه از بالا به پایینی را پیش برد که نقشی بحران?زا در جامعه ایفا کرد. بسیاری از اقداماتی که از دوره رضاشاه تا دوره محمدرضاشاه انجام شد اگر انجام نمی?گرفت، پیشرفت اقتصادی خود?به?خود رخ می?داد، اما می?بینیم که به دلیل نشناختن صحیح جامعه و ساخت اجتماعی که دولت در آن شکل گرفته بود، به اقداماتی دست زده شد که منجر به انقلاب شدند. برای نمونه یکی از این اقدامات کشف حجاب بود. از دل این نگاه شبه?نوسازی که اگر حجاب برداشته شود نشانه?ای از تجدد در کشور شکل می?گیرد، برآشفته?شدن نیروهای سنتی جامعه در آمد. درحالی?که ممکن است اگر شخص دیگری صدارت امور را در اختیار داشت، هرگز دست به چنین اقدامی نمی?زد، چرا که با پیشرفت و توسعه جامعه خود?به?خود این پدیده در جامعه شکل می?گرفت. تغییرات شتاب?زده در نظام اداری و قضایی کشور منجر به این شد که نیروهای سنتی جامعه در برابر دولت بایستند. نمونه تاریخی دیگری که نشان?دهنده نادانی دولت است، تغییر مبنای تاریخی به تاریخ شاهنشاهی است. چنین اقداماتی هیچ نقشی در فرآیند توسعه کشور نداشت. یک دولت ساختمان?ساز یا توسعه?خواه که ضرورت?های تاریخی و فرهنگی جامعه?اش را بشناسد تن به چنین اقداماتی نمی?دهد. اقداماتی که در ظاهر کوچک است، اما شکاف?هایی را در جامعه ایجاد می?کند که می?تواند سر از انقلاب در بیاورد. در حوزه سیاسی نیز مسایلی مانند قانون کاپیتولاسیون و کودتای ٢٨مرداد و فشار بر جبهه ملی رخ داد. مهندس بازرگان در سال ١٣٤٥ در دادگاه خطاب به حکومت می?گوید ما آخرین نسلی هستیم که با شما به زبان مسالمت?آمیز سخن می?گوییم. اقدام دیگری که به عقیده من ضرورتی نداشت و انجام آن فقط از روی بلاهت بود، تعطیل?کردن احزاب فرمایشی و تاسیس حزب فراگیر رستاخیز بود. این کار به لحاظ سیاسی کاملا فضای جامعه را بسته کرد.
در حوزه اقتصادی نیز اقدامی که زمینه?ساز انقلاب شد، اصلاحات ارضی بود. اگر به تحلیل?هایی که در مقطع پیروزی انقلاب در روزنامه?ها چاپ می?شد توجه کنیم، بیشتر تحلیل?ها اصلاحات ارضی را اقدامی در جهت تامین منافع امپریالیسم آمریکا معرفی می?کرد. تحلیل دیگری که به نظر اساس آن درست است، اصلاحات ارضی را در جهت تضعیف پایگاه اجتماعی نیروهای اجتماعی محافظه?کاری که به?نوعی در برابر شاه قد علم کرده? بودند ارزیابی می?کند. شاه می?خواست اشرافیت زمین?دار را تضعیف کند و راه را برای شکل?گیری بورژوازی صنعتی هموار کند. بعدها از دل این کار امثال هژبر یزدانی و خرمی به?عنوان نمونه اشرافیت صنعتی ظهور کردند. از سویی به نظر من اصلاحات ارضی در زمان خود اقدام بسیار مناسبی بود. این اقدام در جامعه?ای که بر بستر توزیع نابرابر زمین به?عنوان یک دارایی بسیار?مهم شکل گرفته، لازمه پیشبرد توسعه متوازن است.
اصلاحات ارضی یعنی عادلانه?کردن توزیع زمین. در آن مقطع در جامعه ایران نظام ارباب و رعیتی توزیع بسیار نابرابری را رقم زده بود. به نظر من جهت?گیری این سیاست درست بود اما به صورت ناقصی انجام شد یعنی بخش کشاورزی به نوعی پس از این اقدامات به حال خود رها و منابع، بیشتر صرف صنعتی?شدن جامعه شد. این مساله سبب افزایش مهاجرت از روستا به شهرها شد. اگر بخواهیم به لحاظ اقتصادی این اقدام را به یک نظریه دیگر ارتباط دهیم، نظریه توسعه با عرضه نامحدود آرتور لوییس به میان می?آید که به?خوبی بر جامعه ما منطبق می?شود. این نظریه به این می?پردازد که اگر بخش صنعت رشد کند، می?تواند نیروی کاری را که در روستاها و در بخش کشاورزی آزاد می?شود جذب کند. این جذب چنانچه ادامه پیدا کند، سطح زندگی این افراد نیز از حداقل?ها فراتر می?رود. در ایران اما به این دلیل که بخش کشاورزی به حال خود رها شد و حمایت از کشاورزان خرده?پا صورت نگرفت، کشاورزی به نقطه تجاری نرسید. از طرف دیگر جمعیتی که از روستا به شهر مهاجرت کرد به?خوبی در جامعه شهری ادغام نشد و موجب بروز حاشیه?نشینی شد. اگر در همان زمان سیاست?های دولت رفاهی و طرح?هایی مانند مسکن مهر اجرا می?شد یکی از پایگاه?های اصلی انقلاب شکل نمی?گرفت. در کنار همین مساله می?توانیم به توزیع به?شدت نابرابر درآمد در جامعه اشاره کنیم. ضریب جینی در مقطع انقلاب ٠/٥٢ بود. در حال حاضر این رقم حدود ٠/٤٠ است. این هم خود دلیلی در وقوع انقلاب بود، در حالی?که می?توان با یک نظام مالیاتی تصاعدی جلوی این روند را گرفت. در همان زمان کشورهای اسکاندیناوی با همین ابزار توزیع درآمد را عادلانه?تر ?کردند. این عوامل اقتصادی در کنار عوامل فرهنگی و بسته?شدن فضای سیاسی دست?به?دست هم داد و منجر به انقلاب شد. نتیجه این بحث برای امروز ما این است که اگر حکومت وظایف توسعه?ای خود را به هر دلیلی به?خوبی انجام ندهد طبیعی است که جامعه می?تواند آبستن تحولات دیگری باشد. این اتفاقات در دوران پهلوی رخ داد. انقلاب یک پدیده قانونمند است. جواهر لعل نهرو در کتاب نگاهی به تاریخ جهان می?گوید: انقلاب?ها مثل آتشفشان هستند، آتشفشان را وقتی فوران می?کند می?بینیم اما ماحصل سال?ها فعل و انفعالات درون زمین است. فوران انقلاب آن لحظه?ای است که شاه در سال ١٣٥٧ می?گوید من صدای شما را شنیدم. او اگر همین بختیار را در سال ٥٠ بر مسند کار می?گذاشت و فضا را باز می?کرد به احتمال زیاد انقلاب نمی?شد. انقلاب برای جامعه بسیار پرهزینه است، اما به?عنوان یک پدیده قانونمند اگر به?گونه?ای عمل شود که شکاف?ها ایجاد شوند و در طول زمان گسترش پیدا کنند و نتوان با اقداماتی عملگرایانه و جسورانه آنها را ترمیم کرد، ممکن است با دستان خود جامعه را به سمت شورش?های کور هدایت کرد. اگر منشا تحولات سیاسی و انقلاب?ها خود حکومت?ها هستند، خود آنها هم می?توانند از وقوع آن جلوگیری کنند.