دلایل اصلی فساد در اقتصاد ایران را چه می?دانید؟

فساد اقتصادی آمیخته با ساخت و بافت اقتصاد غیردموکراتیک ایران است. انباشت سرمایه از هیچ راهی به جز فساد صورت نمی?گیرد. انباشت سرمایه در ایران به صورت استفاده از طبقه کارگر و ایجاد سود اضافی از محل تولید به دست می?آید.البته این تنها راه انباشت سرمایه نیست. انباشت سرمایه ممکن است از راه?هایی به دست بیاید که لباس قانون نیز به تن کرده باشد.اقتصاد ایران همواره از دو عامل ارتشا و فساد در حوزه عمومی رنج می?برده است.

 چرا ارتشا و فساد در حوزه عمومی در اقتصاد ایران وجود داشته است؟

این مساله به ساخت غیردموکراتیک اقتصاد ایران بازمی?گردد. جامعه ایران پس از انقلاب سال57 دچار تکان سیاسی و اقتصادی شده بود.در زمان پهلوی فساد و رانت?های سنگینی در اقتصاد ایران شکل گرفته بود. به همین دلیل پس از انقلاب تلاش شد با این فسادها و عوامل به وجود آورنده آن مبارزه شود.این تکان?های سیاسی- اقتصادی پس از انقلاب باعث خلأ قدرت شده بود. اگر حضور مردم و توده?ها در صحنه انقلاب نبود قدرتی جانشین آن می?شد که ناگزیر به سمت فساد حرکت می?کرد. این سخن به این معنی است که حضور پررنگ مردم در صحنه انقلاب سبب جلوگیری از فساد دوباره پس از انقلاب شد.اگر قدرتی به جز مردم بر سر کار می?آمد به دلیل اینکه هم میراث?دار گذشته بود و هم تلاش می?کرد بر اریکه قدرت سوار شود مجبور بود به رانت?خواری ورانت?سازی روی بیاورد.در آن زمان هنوز اقتصاد ایران دموکراتیزه نشده بود که نظارت?های قانونی جایگزین نظارت?های شخصی شود.این یک اصل کلی اجتماعی و اقتصادی است که اگر یک ساخت قدرت فرو بشکند و ساختی مترقی تر جایگزین آن نشود حتی اگر ارزش محور و هدایت?گر باشد از درون دچار فساد خواهد شد.

 آیا فساد اقتصادی مساله?ای فرهنگی در جامعه ایرانی است؟ برخی از کارشناسان معتقدند که بخشی از جنبه?های فرهنگی جامعه ایرانی مانند رفتارهای شفاهی و غیرقابل پیش?بینی در به وجود آمدن فساد اقتصادی دخالت دارند. شما با این نظر موافق هستید؟

بنده این مساله راقبول ندارم. ممکن است یادگارها و عاداتی ناپسند و مذموم از گذشته در اقتصاد ایران وجود داشته باشد اما تعیین کننده اصلی نیست. به?عنوان مثال در جامعه روسیه از پدیده?ای به نام «شوربختی روس» سخن می?گفتند و عنوان می?کردند که جامعه روسیه اساسأ «استبدادزده» و «پدرسالار» است. نمونه این قبیل شخصیت?ها را هم در داستان?های آنتوان چخوف جستجو می?کردند که پدر اغلب خانواده?ها دائم?الخمر بودند و زنان و فرزندان خود را کتک می?زدند و مورد آزار و اذیت قرار می?دادند. در نتیجه این سخنی نادرست است که عامل اصلی مشکلات روسیه چه قبل از انقلاب، چه در زمان لنین و استالین و چه پس از فروپاشی شوروی را فرهنگ استبداد زده روسیه قلمداد کنیم. میزان زیادی از عملکردهای سیاسی «استبداد» محصول فشارهای بین?المللی و دخالت?های بی?جاست.این فشارها و دخالت?ها رهبران سیاسی روسیه را وادار می?کرد برای بالا بردن توانایی کشور در مقابله با دشمن خارجی دایره نظارت داخلی را تنگ?تر کنند.برخی از دلایل فساد اقتصادی ممکن است به دلیل استراتژی نامناسب برخی مسئولان صورت بگیرد. در نتیجه نمی?توان تمامی دلایل فساد اقتصادی را به فرهنگ یک جامعه نسبت داد. کسی نمی?تواند مدعی شود فرهنگ جامعه ایرانی باعث فساد شده است. شاید برخی افراد در این جامعه دچار فساد اقتصادی شده?اند، اما از دل همین جامعه، قهرمان?ها و شخصیت?های بزرگی سر برآورده?اند که باعث افتخار و عزت ملی بوده?اند. نباید فساد را به گردن مردم و زحمتکشان جامعه انداخت. به?عنوان مثال اگر یک کارمند به دلیل مشکلات شدید اقتصادی خود و خانواده?اش دست به فساد اقتصادی بزند، نباید وی را عامل اصلی به وجود آمدن فساد قلمداد کنیم. عامل اصلی، مفسدانی هستند که در شبکه قدرت نفوذ کرده?اند. این افراد به جای اینکه اقتصاد ایران را دموکراتیزه کنند، نظارت?های قانونی را گسترش بدهند و از منافع شخصی خود به سود اراده مردم صرف نظر کنند،دقیقأ برعکس عمل می?کنند.پس از این عامل اصلی، برخی عوامل میانی به مانند «تورم»،«بیکاری» و «نبودن تأمین اجتماعی» نیز در به وجود آمدن فساد دخیل هستند. «آنچه شیران را کند روبه مزاج/احتیاج است احتیاج است احتیاج». شخصیتی که در مقابل فساد واکسینه شده است«شخصیت قدرتمند» است.بی?نیازی علامت قدرت است.

 فساد اقتصادی به چه میزان به شیوه مدیریتی دولت?ها بستگی دارد؟ به?عنوان مثال در دولت احمدی?نژاد فسادهای اقتصادی بیشتر از دولت?های گذشته بوده?است. این در حالی است که یکی از شعارهای احمدی?نژاد در آغاز دوران ریاست?جمهوری خود مبارزه با فساد اقتصادی بود. رویکرد دولت?ها به چه میزان در به وجود آمدن فساد تاثیرگذار است؟

احمدی?نژاد درباره فساد اقتصادی دروغ نمی?گفت.فساد اقتصادی واقعا در کشور وجود داشت.احمدی?نژاد تنها شعار مبارزه با فساد را مطرح می?کرد، اما در واقع قصد داشت یک لایه اقتصادی را جایگزین لایه دیگری کند. فساد اقتصادی تنها به دوره احمدی?نژاد یا کمی قبل?تر بازنمی?گردد. من حتی مطمئن نیستم فساد اقتصادی به دولت حسن روحانی کشیده نشود. به همین دلیل روحانی باید مراقب مفسدان اقتصادی باشد.به شرطی ما می?توانیم از فساد در دولت احمدی?نژاد سخن بگوییم که مبارزه با فساد را در اولویت اصلی خود قراربدهیم. در غیر این صورت ما به سپری برای مفسدان فعلی تبدیل شده و عامل اصلی فساد اقتصادی را به گردن دولت قبلی انداخته?ایم. احمدی?نژاد نیامده بود ساخت اقتصاد کشور را دموکراتیزه کند، بلکه آمده بود یک لایه جدیدی را جایگزین لایه قبلی در قدرت اقتصادی کند.رأی بالایی هم که در انتخابات به دست آورد باعث شد در سیاست?های خود جدی?تر باشد. دولت آقای خاتمی که کمترین فساد را هم داشته زیاد به اقشار پائین جامعه توجه نمی?کرد. یعنی سیاست?های دولت اصلاحات برای همه مردم و همه طبقات بود و نه برای یک یا دو طبقه خاص. با این وجود احمدی?نژاد تمام انرژی خود و دولتش را معطوف به طبقات پایین جامعه و توزیع عادلانه ثروت در بین اقشار پایین کرد. انگیزه اصلی احمدی?نژاد جابه جایی لایه?های قدرت در اقتصاد کشور بود.هنگامی که این لایه اجتماعی در دولت احمدی?نژاد تغییر کرد دور جدیدی از فساد در کشور اتفاق افتاد. به?جای اینکه مفسدان اقتصادی را از گردونه قدرت حذف کند سبب افزایش مفسدان در دستگاه?های مختلف شد. همین عامل سبب شد که در نهایت خود احمدی?نژاد از گردونه قدرت حذف شود.با این وجود کسی نمی?تواند مدعی شود دولت حسن روحانی با مساله فساد مواجه نیست. کسی نمی تواند عنوان کند از خرداد92به بعد ما در کشور فساد اقتصادی نداشته ایم و تمام فساد?ها از سال 84تا92 اتفاق افتاده است.تنها لایه?های فساد در دولت?ها تغییر می?کنند. حسن روحانی نمی?تواند لایه اجتماعی که احمدی?نژاد بر سر کار آورد را کنار بگذارد.

 چرا روحانی نمی?تواند این لایه فساد را کنار بگذارد؟

به?دلیل اینکه این لایه دارای شبکه گسترده?ای از قدرت و ثروت است. به نظر من هنوز برخی افراد سودجو در اطراف دولت حضور دارند. حتی برخی افراد مساله دار که در دولت احمدی?نژاد حضور داشتند هنوز در دولت روحانی حضور دارند. من امید چندانی به دولت روحانی برای توفیق کامل در مبارزه با فساد ندارم. در قرآن کریم آمده است:«لعن الله الراشی و المرتشی» یعنی خدا لعنت کند رشوه دهنده و رشوه گیرنده را.اگر افرادی در دولت احمدی?نژاد رشوه داده یا گرفته?اند باید مشخص شود چه کسانی بوده?اند.اگر یک بار برای همیشه با مفسدان و سواستفاده?کنندگان از بیت?المال برخورد قاطع نشود، شبکه فساد در اقتصاد کشور هیچ?گاه از بین نمی?رود و تنها با شکل و شیوه جدیدی از یک دولت به دولت دیگر منتقل می?شوند. راه مبارزه با فساد اقتصادی انتقال همه قدرت اقتصادی به مردم و بخش خصوصی است.

 چرا حجم و تبعات برخی از فساد?های اقتصادی مانند مساله بابک زنجانی و پدیده شاندیز بسیار بالاست. چه عواملی دست به دست هم می?دهد که فسادهایی با این وسعت شکل می?گیرد؟

در ابتدا باید عنوان کنم تمام ساخت اقتصادی دولت در مقابل این فسادها مسئولیت دارند. بنده زمانی در جزیره کیش در برخی پروژه?های اقتصادی به عنوان مشاور و کمک دهنده فکری حضور داشتم. در برخی از این پروژه?ها بابک زنجانی را هم مشاهده می?کردم. بابک زنجانی اصلا در حد و اندازه?ای نبود که بتواند در یک پروژه اقتصادی تأثیرگذار باشد. اصلا علم و سواد خاصی در این زمینه نداشت. وی در حل?کردن ساده?ترین معادلات اقتصادی هم ناتوان بود و نمی?توانست یک پروژه را تحلیل اقتصادی کند.از ابتدا مشخص بود بابک زنجانی یک مهره در دست شبکه قدرت و ثروت است. برای من این مساله لاینحل و غیرقابل هضم است که چطور ممکن است سعید مرتضوی یکباره در دولت احمدی?نژاد رئیس سازمان تأمین?اجتماعی شود. این درحالی است که سازمان تأمین اجتماعی تنها متعلق به کارگران و زحمتکشان ایران است.پدیده شاندیز هم در دوران احمدی?نژاد شکل گرفت. احمدی?نژاد از یک سو با ایجاد تنش در عرصه بین?المللی سبب تحریم?های بین?المللی شد و از سوی دیگر تلاش کرد از راه?های غیرقانونی تنش را دور بزند و از آن عبور کند. یعنی خود وی هم تنش ایجاد کرد و هم تلاش کرد از آن عبور کند. این بزرگ?ترین اتلاف منابع، هزینه، وقت و سرمایه ملی بود. یک فرد مبتدی هم به?راحتی می?تواند تشخیص بدهد که این گونه مدیریت بر اقتصاد نوعی «تله?گذاری» برای اقتصاد یک کشور است.من در اینجا لازم می?دانم نسبت به «تله» دیگری که ممکن است حسن روحانی در آن گرفتار شود هشدار بدهم. اگر رابطه ایران و آمریکا از حالت تنش و درگیری خارج شود و ایران و آمریکا با هم رابطه برقرار کنند مطمئن باشید بلایی به سر اقتصاد ایران خواهد آمد که در تاریخ بی?نظیر خواهد بود.

 چرا چنین نظری دارید؟

 مگر آمریکایی?ها دلشان به حال اقتصاد ما سوخته است. مگر آمریکایی?ها آمده?اند در اقتصاد ایران صدقه بدهند. نه؛ آنها هم آمده?اند اقتصاد ایران را چپاول کنند. چرا آمریکا اجازه نمی?دهد مساله هسته?ای به سرانجام برسد؟ چرا همه تحریم?ها را یکجا بر نمی?دارند؟ آمریکایی?ها تا به منافع اقتصادی خود نرسند و تا زمانی که اطمینان حاصل نکنند «پستان گاو در دهان گوساله» خود قرار گرفته است به طولانی کردن پروسه مناقشه هسته?ای ایران ادامه می?دهند.حسن روحانی مدعی است با سیاست متعادل خارجی و حل کردن پرونده هسته?ای که منجر به برداشتن تحریم?ها خواهد شد مشکلات اقتصاد داخلی را حل خواهد کرد.یعنی حل کردن مشکلات معیشتی مردم را به سیاست خارجی گره زده است. در صورتی که نباید این دو را به هم گره می?زد.«تله» بعدی اقتصاد ایران به معنای گسترش شدید تضاد طبقاتی وادامه فقر و بیکاری خواهد بود.به همین دلیل برخی از مسئولان به فکر درمان?های مقطعی می?افتند که پاسخگو نخواهد بود.

 این سخن شما به این معناست که اگر آقای روحانی تلاش کند رابطه ایران و آمریکا شکل بگیرد هم باز وضعیت اقتصاد کشور مطلوب نخواهد شد؟برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند رابطه با آمریکا می?تواند دروازه?های تجارت جهانی را به روی ایران باز کند.شما این دیدگاه را قبول دارید؟

خیر؛ بنده موافق نیستم. امپریالیسم هیچ?گاه دلش به حال اقتصاد ایران نسوخته که حاضر باشد مسائل اقتصادی ایران را بدون هیچ گونه چشمداشتی حل کند. آمریکایی?ها حاضر نیستند یکباره تمام پول?های بلوکه شده ایران را آزاد کنند.به نظر من همه کشورهای طرف مذاکره ایران از این فرصت علیه ایران استفاده می?کنند. آمریکا در حال«موش دواندن» در پرونده هسته?ای ایران است.

دلیل اینکه پول?های بلوکه?شده ایران را یکباره آزاد نمی?کنند چیست؟

 آنها خودشان بیش از همه به این پول?ها نیاز دارند.همچنین نمی?خواهند با آزادکردن این پول?ها قدرتی به ایران بدهند که پس از مدتی نتوانند ایران را کنترل کنند. کشورهای غربی با درگیر کردن ایران به پرونده هسته?ای به نوعی تلاش می?کنند ایران را کنترل کنند.این کشورها بهانه?گیری می?کنند که اگر مثلأ پس از مدتی ایران تلاش کرد نیروگاه جدیدی به جز «فردو» بسازد در آن شرایط باید چه کار کنند.آمریکا به دلیل خصوصیات امپریالیستی و غارتگری خود به همه کشورهای جهان بی?اعتماد است. نکته جالب این است که برخی انسان?های ناآگاه عنوان می?کنند احمدی?نژاد«چپ» بود.هدف اصلی این عده تخریب وجهه «چپ» است.این عده ناگزیری برخی اتفاقات در روابط بین?الملل، مانند سفر هوگوچاوز به ایران یا سفر جنجالی احمدی?نژاد به ونزوئلا برای مراسم تدفین چاوز را به حساب «چپ» بودن احمدی?نژاد گذاشته?اند. به نظر من دست?راستی?ترین دولتی که تاریخ ایران از زمان مادها تاکنون به خود دیده است دولت احمدی?نژاد بوده است.

 دولت آقای روحانی مدعی است با کنترل تورم، کشور را از رکود خارج کرده و رشد اقتصادی کشور را بالا برده است. ارزیابی شما از عملکرد اقتصادی دولت تدبیر و امید چیست؟

ارزیابی من از عملکرد اقتصادی دولت آقای روحانی منفی است. دولت حسن روحانی موفق نشده نرخ تورم را در پشت سر افزایش دستمزدها قرار دهد بلکه در جلوی آن در حال پیشتازی است.من دوست ندارم با زبانی که آقای روحانی با مردم سخن می?گوید صحبت کنم. دولت آقای روحانی نتوانسته «بیکاری» را مهار و کنترل کند.از دید من 5/5میلیون بیکار در کشور وجود دارد. هنوز امنیت شغلی برای مردم و به خصوص جوانان وجود ندارد. اغلب سرمایه?های کشور هنوز صرف واسطه گری و دلالی می?شود. اغلب این واسطه?ها و دلالان هم هنگامی که احساس خطر کنند یک شبه از کشور فرار می?کنند تا دست کسی به آنها نرسد. اقتصاد برای مردم امیدوارکننده نیست. اقتصاد کشور هنوز چالاک نشده است. روحانی هنوز نتوانسته در این زمینه?ها موفق باشد. احمدی?نژاد در رویای دیگری به?سر می?برد. وی تا حدی هم به رویای خود رسید. وی موفق شد یک لایه جدیدی را در اقتصاد جایگزین لایه قبلی کند.روحانی نگاه ویژه? خود را به دوره اوباما و جان کری و سیاست?های دموکرات?ها در آمریکا بسته است که آنها هم به شدت زیر ضربه?های جمهوریخواهان لجوج قرار گرفته?اند.حتی اگر آمریکا با دولت روحانی کنار بیاید نمی?توان ادعا کرد روحانی وضعیت اقتصاد کشور را سر و سامان داده است. سیاست?های ایالات متحد آمریکا پر از تضاد و تناقض است. در دنیای امروز امرپالیسم قادر نیست حتی جلوی پای خود را ببیند.اقتصاد آمریکا در شرایط فعلی به دریوزگی افتاده است. به همین دلیل روحانی نباید چشم امید به اقتصاد درحال سقوط آمریکا داشته باشد.روحانی اصلأ نباید به هیچ کجا چشم امید داشته باشد و صرفا باید به عملکرد تیم اقتصادی خود دل ببندد.

 انتقادی که برخی از کارشناسان به دولت آقای روحانی وارد می?کنند این است که این دولت مشکلات اقتصادی داخلی را به سیاست خارجی و پرونده هسته?ای گره زده است. به همین دلیل آقای روحانی با دو وضعیت روبه?رو است. اول اینکه مذاکرات به نتیجه برسد و وی و دولتش بتوانند سیاست?های خود را جلو ببرند. حالت دوم اما زمانی است که مذاکرات به نتیجه نرسد و دولت روحانی در استراتژی خود شکست بخورد. تحلیل شما از این دو وضعیت چیست؟

امیدی که دولت روحانی به تفاهم هسته?ای بسته است که با آن بتواند وضعیت اقتصاد داخلی را سامان بدهد، امیدی غیرواقعی است. اگر فرض بگیریم پول?های خارجی ایران به اقتصاد کشور تزریق شود هنوز هم نسبت به سرمایه?هایی که توسط مافیای ثروت و قدرت در کشور از بین می?رود، عدد و رقمی محسوب نمی?شود.من به عنوان یک اقتصاددان نمی توانم عنوان کنم این پول?ها هیچ تأثیری در اقتصاد کشور نخواهند گذاشت. مسلما تأثیرگذار خواهد بود. با این وجود تأثیر آن به اندازه?ای نیست که دولت روحانی بتواند وضعیت اقتصاد کشور را«گل و بلبل» کند. روحانی با این پول?ها نمی تواند تضادهای درونی اقتصاد ایران را حل کند. با این حال اگر این اتفاق هم نیفتد و پول?های بلوکه شده ایران به دست دولت نرسد روحانی از دو جبهه مهم تحت فشار قرار می?گیرد. اول از سوی مردم محروم و نیازمند جامعه و دوم از سوی رقبای سیاسی خود.البته این گونه بحران?ها مختص دولت آقای روحانی نیست. دولت آقای خاتمی هم با بحران?هایی مشابه روبه?رو بود.

 یکی از مشکلات مهم دولت آقای روحانی چگونگی و کیفیت پرداخت یارانه?های نقدی است. این دولت هنوز نتوانسته راه?حل مناسبی برای حذف پردرآمدها از پرداخت یارانه نقدی پیدا کند. به نظر شما آیا روحانی از ابتدا باید زیر بار پرداخت یارانه?های نقدی می?رفت؟ پذیرش پرداخت یارانه?ها نوعی مصلحت اندیشی سیاسی نبود؟

دولت روحانی موظف به پرداخت یارانه?ها مانند گذشته به نیازمندان جامعه است. در این مساله شک نکنید.دولت آقای روحانی موظف به پرداخت تأمین اجتماعی به همه مردم است.این دولت موظف به ایجاد شغل و حفظ کرامت انسانی است. روحانی در پیشگاه قانون اساسی قسم یاد کرده که به قانون پایبند باشد. دولت روحانی باید نظام مالیاتی کشور را رادیکالیزه کند. روحانی اگر نتواند روی منابع نفتی ایران نظارت دموکراتیک داشته باشد دوباره چنگال?ها نسبت به سوءاستفاده از منابع کشور دراز می?شود. به همین دلیل روحانی باید مراقب چنگال?های سوءاستفاده?گران و دست?اندازان به بیت?المال باشد. روحانی باید راه?حل?هایی برای پرداخت راحت تر یارانه?ها پیدا می?کرد. به عنوان مثال باید دستمزد کارگران را افزایش می?داد،یا بیمه بیکاری را پرداخت می?کرد. این دولت باید به صورت رایگان به تمام دانش?آموزان تمام مدارس کشور شیر می?داد. حتی اگر بچه?پولدارها هم از شیر رایگان استفاده می?کردند در کنار آن بسیاری از فرزندان محروم و نیازمند جامعه نیز استفاده می?کردند.ساختار پرداخت یارانه باید تغییر می?کرد. اینکه یکی «گداپروری» کند، دیگری فکر کند که با پرداخت یارانه برای خود رأی جمع می?کند و یا یک نفر دیگر عنوان کند نمی?تواند یارانه پرداخت کند صحیح وقابل قبول نیست.برخی اقتصاددان?های«بادمجان دورقاب چین» به این گونه سیاست?ها دامن می?زنند. روحانی نباید به نظریات این عده اعتنا کند.

 دولت آقای روحانی در ادامه مسیر حرکت خود با چه چالش?هایی مواجه خواهد شد؟

چالش اصلی پیش روی دولت روحانی احتمال تغییر رویکرد توده?های مردم نسبت به دولت و همچنین کارشکنی رقبای سیاسی است.برخی از رقبا و مخالفان سیاسی آقای روحانی به دنبال سهم خواهی از دولت هستند. روحانی باید از پشتوانه اجتماعی خود علیه مخالفان استفاده کند.حتی من گمان می?کنم روحانی در برخی اوقات که باید بین حامیان و مخالفان خود یکی را انتخاب کند به طرف مخالفان«غش» می?کند.با این وجود دولت روحانی صرفأ در دو جبهه نخواهد جنگید.ممکن است وی با تغییر رویکرد مردم نسبت به دولتش هم مواجه شود.