تاریخ ایرانی: مهندس مهدی بازرگان در شماره نوروزی سال ۱۳۷۰ مجله «آدینه»، مقاله?ای درباره نوروزهای ایران معاصر نوشت؛ از عهد احمدشاه قاجار و دوران نوجوانی?اش تا عصر انقلاب اسلامی و زمان نخست?وزیری خود. یادمانده?هایی از آداب و سنن اجتماعی و فضای سیاسی آن روزهای ایران و تاثیر بهار طبیعت بر خلقیات و روحیات مردم این دیار. به گزارش «تاریخ ایرانی»، متن کامل مقاله مهندس بازرگان که با عنوان «نوروز ۵۸ تهران» چاپ شده بود، را در ادامه می?خوانید:

 

***

 

دی بامداد عید که بر صدر روزگار/ هر روز عید باد به تایید کردگار

بر عادت از وثاق به صحرا برون شدیم/ با یک دو آشنا هم از ابناء روزگار

 

عطف به پرسشی که کرده و مقاله?ای که برای شمارۀ مخصوصتان خواسته بودید، بنده خاطرۀ خاص و یادآوری برجستۀ قابل عرضه از مراسم نوروز، این آئین باستانی و سرآغاز سال ایرانی ندارم و چیزی در حافظۀ کامپیو?تر عمرم نیافتم. مگر آنکه قدمت خاطرات و کهنگی اطلاعات با نظریاتم تازگی برای خوانندگان شما داشته باشد.

 

وقتی به گذشته?ها نگاه می?کنم مراسم عید و دید و بازدید نوروز را علی?رغم اینکه سنت?های ملی و مراسم باستانی معمولا حالت ثابت و محفوظ دارد ـ یا باید داشته باشد ـ آن را مرتبا در تحول و تغییر دیده?ام و هیچ سال عیدمان مثل پارسال نبوده است: از زمانی که به قول معروف دست چپ و راستم را شناخته، همراه برادر خواهر?ها کفش و لباس نو می?پوشیدم و مهمانی می??رفتیم و عیدی می?گرفتیم تا حالا که عیدی می?دهم. ولی عیدی?ها در اثر گرانی?ها و بی?پولی?ها و زیادی گیرندگان، به جایی نمی?رسد، چه آن زمان که «صد سال به این سال?ها» به یکدیگر می?گفتند تا حالا که هر سال آرزوی سال پیش را می?کنند.

 

همیشه «نوروز» و «نوسال» داشته?ایم. یک مقدار دنیا و روزگار عوض می?شده است و مقدار بیشتر مردم ایران و شرایط زندگی یا اقتصاد و سیاست و فرهنگمان در تحول و تلاطم دایم بوده، نتوانسته?ایم به حد اعتدال و ثباتی که خودمان طالب و طراح آن باشیم برسیم. برخوردهای ما با نوروز و کنش و واکنش?های طبقات مختلف مملکت بجای تعادل، حالات تردید و تضاد پیدا می?کرده است.

 

یک چیز پابرجا مانده است. دعایی که نمی?دانم منشأ و اصالت آن از کجا و از کی است ولی کاملا گویا و زبان حال ما بوده است با آنکه هیچ?گاه تحقق نیافته است، مایوس نشده دایماً آن را به همدیگر می?گوییم و در کارت?های تبریک و تقویم?ها می?نویسیم: یا مقلب القلوب و الابصار/ یا محول الحول و الاحوال/ یا مدبر اللیل و النهار/ حول حالنا الی احسن الحال.

 

در سنین قبل از بلوغ یعنی دوران سلطنت احمدشاه به طوری که در یادم دارم، دید و بازدید و جشن و شادی عید ساده?تر بود ولی با محتوی?تر و نشاط انگیز?تر و نه صرفا برای تشریفات و اجرای صوری مراسم. فایده?های زیاد نیز در بر داشت. هفت هشت روز به آخر سال مانده، کرسی?ها و بخاری را برداشته یک خانه تکانی کامل در هم?آهنگی با طبیعت و زمین و هوا از حیاط و اطاق?ها و اثاثیه و از لباس?ها و چهره?ها انجام می?دادند، به استقبال بهار رفته توی دوری?های بدل چینی و پشت قلقلک?های آبخوری گندم و عدس و غیره سبز می?کردند، دیدار?ها و احوالپرسی?ها و آشتی?کنان?هایی صورت می?گرفت که چه بسا سال به سال دست نمی?داد و صلۀ رحم بود. عیدی دادن به بچه?ها و نوکر کلفت?ها ضمن آنکه خندان و خوشحالشان می?کرد سبب پیوند محبت و ایجاد خوش?بینی به زندگی بود. عید تنها برای کودکان و خدمتکاران نبود، همۀ طبقات و اصناف در تمام سن و حالت?ها انتظار این ایام را می?کشیدند و از شیرینی و شادی?های آن می?چشیدند. پدرم از مرد عمل و حساب بودن تبریزی?ها تعریف می?کرد که هر روز در سیزده روز، عید اختصاصی یک محله بود و اهالی آن محله در خانه?هایشان می?نشستند تا دوست و آشنایان ساکن سایر محلات به دیدنشان بیایند. هم خرج و زحمت کم و کوتاه می?شد و هم دیدار?ها با اطمینان و استفاده انجام می?گرفت.

 

بساط عید که می?چیدند غیر از هفت سین سنتی با قدح آب زلال و آئینه و قرآن، شامل چند قلم نقل و قرص وطنی یا راحت?الحلقوم و لوزهای رنگارنگ بود و احیانا پشمک و حاجی?بادام یزد. کمتر آجیل می?گذاشتند که جایش شب چهارشنبه سوری بود و از میوه و تکلفات امروزی یا انواع شیرینی?های تازه و شکلاتی وارداتی قفقاز و اسلامبول و اروپا خبری نبود ولی آنچه می?گذاشتند برای دهان شیرین کردن بود نه اسراف و نمایش. کسانی که دستشان به دهانشان می?رسید شیرینی خانگی می?پختند، از قبیل باقلوا، نان آردی، نان نخودچی و سوهان عسلی (بیشتر خانواده?های آذربایجانی با هنرمندی خانم?های کدبانو). قبل از عید بعضی?ها رگ می?زدند که خونشان تمیز شود و آماده برای جذب شیرینی و چربی باشد...

 

شرایط طبیعی و اوضاع اقلیمی آن زمان فلات ایران، یعنی سرما و گرما?ها و برف و باران?ها خیلی با حالاها فرق داشت. نسل?های بعدی و امروزی نمی?توانند تصور زمستان?های سخت آن روزگار را بنمایند...! در تهران و بیشتر شهرهای ایران در فلات مرکزی و در ایالات غرب و شرق مانند همدان، عراق و از قزوین تا زنجان و سراسر آذربایجان یا قسمتی از کردستان، سوز و سرما تا منهای ۲۵ و ۴۰ درجه برف و یخبندان بیداد می?کرد. تل برف منجمد شده، در کوچه?های تنگ و حیاط?های گود گاهی تا نزدیکی?های عید باقی می?ماند، راه?ها را می?بست و حوض?ها را می?شکستند در حالی که شیر آب?انبار?ها و پاشیر نیز یخ می?زد. کودکان و پیران و کم?بنیه?ها در اثر سرماخوردگی و سرفه یا ناخوشی?های دیگر تا دم مرگ می?رفتند. سرما حبس کنندۀ آدم?ها و حیوانات در کنج اطاق?ها در زیر کرسی و پای کته و در آغل و طویله بود. خصوصا در دهات و ییلاقات. بدیهی است که آذوقه و مایحتاج نیز دچار تنگی و قحطی می?شد... خلاصه آنکه زمستان برای ایران و غالب ایرانیان فصل سیاه لعنتی پر از مشقت و محرومیت محسوب می?شد و زندگی مردم مناطق سردسیر شباهت به خواب زمستانی حشرات و بعضی از حیوانات مثل خرس و خرگوش پیدا می?کرد. با این تفاوت که جانوران به راحتی می?توانند بی?حال و بی?حرکت و بدون خوراک بسر ببرند ولی برای آدم?ها فقدان غذا و گرما قابل تحمل نیست. باید قورمه و آرد و هیزم ذخیره کنند، تنور داشته باشند که در خانه نان بپزند و چاله برای ریختن ته ماندۀ تنور که روی آن کرسی بگذارند و آش و آب گرم تهیه کنند، علاوه بر این?ها در ابتدای پاییز خاکه زغال بخرند و گوله درست کنند.

 

بنابراین بسیار طبیعی بود که مردم ایران زمین رفتن زمستان و آمدن بهار را که برای آنان رستاخیز طبیعت محسوب می?شد و مژدۀ نجات و طلیعۀ حیات را می?آورد، عید بگیرند. باید انصاف داد و افتخار کرد که نیاکان ما چقدر خداپرست و باشعور و معرفت بودند که برخلاف رسوم اقوام مصر و یونان و روم نه قائل به رب?النوع بهار و پرستندۀ مظاهر طبیعت شدند، نه بت و بتخانه ساختند و نه نذر و قربانی بر مقدمش کردند. به دیدار یکدیگر و مبارک باد گفتنی می?رفتند، شیرینی و شادی راه می?انداختند و شکرگزار پایداری گذشته و آماده و امیدوار آینده می?شدند. اتفاقا قرآن مجید نیز برای قبولاندن رستاخیز و قیامت و تدارکات زندگانی آخرت شاهد مثال یا نمونه و برهان از زنده شدن زمین و گیاهان مردۀ زمستان و به جنب و جوش و زایندگی در آمدن آنان، در اثر باد و باران می?آورد.

 

آنچه از سیاهی و سختی زمستان گفتم مشابه آن را تابستان?ها با گرمی و داغی هوا، خستگی و تشنگی، مگس?های ناحق روز و پشه?های بی?امان شب داشتیم. نه کولر و چیلر اختراع شده بود و نه تا زمان رضاشاه پنکۀ سقفی یا بادبزن پایه?دار وجود داشت. اکثریت اهالی سرداب یا زیرزمین خنک برای استراحت روز و پشت?بام و حیاط وسیع برای خواب شب نداشتند. پدرم باغچه محقری در شمیران با یک استخر ساروجی و جاچادری فراهم کرده بود که ساختمان و زیربنایش یک ایوان با یک اطاق صندوقخانه مانند به انضمام سه اجاق و یک سکوی چوبی برای گذاردن ظروف و لوازم آشپزخانه بود. تازه ماه جوزا (یعنی خرداد) که می?گذشت آب شهر هفتگی می?شد و مجبورا با کوزه و کاسه از قنات مقصودبیک آب آشامیدنی می?آوردیم و ما جزو معدود چهل پنجاه خانواده?ای بودیم که می?توانستیم باغ و بساطی داشته و «آب خنک» بخوریم.

 

فصل بهار در فاصلۀ زمستان و تابستان یگانه ایامی بود که مردم این سرزمین نفس راحت کشیده نه می?لرزیدند و نه عرق می?ریختند. از پاییز با وجود اعتدال هوا و فراوانی میوه و خوراکی?ها کسی خوشش نمی?آمد. برای اینکه خزان درختان و پیش درآمد زمستان لعنتی بود، و برای شاگرد مدرسه?ها، گشایش کلاس?ها.

 

یادم می?آید وقتی در کلاس چهارم دبیرستان (در دارالمعلمین مرکزی) بودم کتاب فرانسۀ درسی (لکتورتوته) قطعه?ای داشت از یک نویسندۀ مشهور تحت عنوان L'automne یعنی پاییز. جناب نویسنده که نامش را به خاطر ندارم گفته بود «من پاییز را از همه فصل?ها بیشتر دوست دارم» و سپس به وصف سوپ کلم شام و سر و صدای به هم خوردن در و پنجره?های اطاق یا قار و قار کلاغ?ها که در آسمان بالانس می?زدند پرداخته بود. من مثل سایر شاگردان خیلی تعجب کردم که مگر می?شود کسی پاییز را دوست داشته باشد! بعد?ها که جزو محصلین اعزام شش هفت سالی در آنجا اقامت داشته روزهای تعطیل با دوچرخه به گردش می?رفتم در دشت و دره و جنگل و کنار دریا همه جا سبزی و زیبایی و باران و رطوبت زیادی می?دیدم. اما هیچ کجا طراوت ایران با نسیم فرح?بخش و رنگ و بوی گلستان?های خودمان را نمی?دیدم. فهمیدم که آن جناب چون مزه و معنای بهار ما را نچشیده حق داشته است از پاییز خوشش بیاید. بهار ایران چیز دیگری است و بی?همتا در دنیا! با فروردین ماه مژده?آور گرما و روشنی و بادهای تن?پرور، با اردیبهشت?ماه جلالی که سراسر ایران را از سردسیر و گرمسیر به زیر سایه و صفای خود می?برد. به قول سعدی:

پیراهن برگ بر درختان / چون جامۀ عید نیکبختان

اول اردیبهشت ماه جلالی / بلبل گوینده بر منابر قصبان

بر گل سرخ از غم اوفتاده لئالی / همچون عرق بر عذار غضبان

 

و خردادماه یا جوزا به معنای سنبله که اگر آغاز گرما است ولی مطبوع است و زائل کننده سرمای چله?های زمستان که تا «مغز استخوان?ها» نفوذ کرده و اینک سبزی گندمزارهای بهاره و پاییزه را به رنگ طلایی درآورده، خوشه?ها و خرمن?ها را روانۀ انبار?ها و آسیا?ب?ها و سفره?ها می?نماید. هیچ ملتی نه بهار ما را دارد و نه سعدی ما را. شاعر خدا?شناس و ایران?شناس که در دیباچۀ گلستانش حمد خدا و وصف نوروز را یکجا آورده چنین گوید: «باران و رحمت بی?حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی?دریغش همه?جا کشیده، پردۀ ناموس بندگان به گناه فاحش ندارد و وظیفۀ روزی به خطای منکر نبرد. فراش باد صبا را گفته تا فروش زمردین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد. درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع کلاه شکوفه بر سر نهاده. عصاره تا کی به قدرت او شهد فائق شده و تخم خرمایی به تربیتش نخل باسق گشته.

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار / شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری»

 

بنابراین در محیط و زندگی ایران بهار عروس سال بود و عید نوروز شب عقدکنان و به حجله نشستن نوعروس محسوب می?شد و این کیفیت و ویژگی مخصوص ایران، در مفهوم جغرافیایی تاریخی آن بود.

 

شاید مبالغه نباشد که بگوییم فلات ایران تنها منطقۀ جهان است که چهار فصل مشخص و متمایز و متضاد با هم دارد. زمستان?هایی که مثل قطب و سیبری نیست ولی می?تواند طعنه به دشت قبچان و شمال اروپا بزند و در ارتفاعاتش ادای روسیه و کانادا را درآورد. در حالی که آن?ها تابستان سوزان ندارند. مصر و آفریقا و هندوستان و مناطق عرب?نشین تابستان?های داغ?تر و دم?دار?تر و خفقان?آور?تر از تیر و مردادهای ما را دارند و اگر از سرما و سختی زمستان?های سیاه رنج نمی?برند آرامش و خنده بهاران را هم ندارند. در حجاز و عراق و در مناطق استوایی هوای فروردین یا ربیعشان و بلندی و کوتاهی روز?ها فرق چندان با قلب?الاسدشان ندارد.

 

این افتخار نیست، امتیاز و اختصاص است که عید ایرانیان و سالشان از روزگاران قدیم چنین آغاز شده است، اگر در دنیا فقط در ایران و نزد ایرانیان است که سال نو و عید ملی با روز اول بهار انطباق دارد بدون دلیل و بی?اساس و حساب نیست. چنین رسم و قرار را جغرافیای طبیعی و شرایط اقلیمی ما به وجود آورده و پایدار و ریشه?دارش ساخته است. عید نوروز و جشن و جنبش بهاران را نه جمشید داستان و داریوش باستان فرمان داده?اند، نه اسکندر مقدونی و خصومت عربی یا نخوت اموی توانسته است آن را از بین ببرد، ?نه زرتشت واضع آن و ساسانی احیا کننده آن است و نه دین و دکانی در برابر اسلام و توحید است که جغدان مکتب و مسند منکر و براندازندۀ آن شوند. دست خدا و خلقت نهال نوروز را در سرزمین ایران غرس کرده است، در حالی که تنها یک سنت و صورت و خالی از خاصیت و رسالت هم نیست. شادی و شکر یک ملت است، مشاهدۀ وحدت و یادآوری مقاومت است، تلقین امید و توکل است، درس حرکت و حیات است!...

 

برگردیم به سیر تحول آیین نوروزی و تطبیق و تغییرات دایمی آن.

 

اوضاع مملکت و مردم در سلطنت احمدشاه سال به سال بد?تر می?شد. جنگ بین?المللی و قحطی و وبا مزید بر علت شده بود. شاه و رجال و به طریق اولی نمایندگان مجلس نه تحلیل درست از جریان?ها می?توانستند بکنند و نه درک روشن از آزادی و مشروطیت داشتند که در یک انقلاب ناقص و ناپخته به وصال آن رسیده بودند و نه از استقلال و ادارۀ مملکت یا از جریان?های دنیا و سیاست چیزی سرشان می?شد یا راه به جایی می?بردند.

 

بار زندگی از هر جهت بر مردم تنگ شده به زحمت خود را می?کشیدند. بدیهی است که نسبت به مراسم عید و مخارج آن هم دل و دماغی نداشته به نحوی می?خواستند از آن فرار کنند. آن سال یعنی اسفند ۱۲۹۹ دو سه روز بعد از کودتای سوم حوت رضاخان و رئیس?الوزرا شدن سیدضیاء، مرحوم پدرم خانواده را به [حرم] حضرت معصومه برد که هم زیارت و گشایش روحی باشد و هم فرار از تدارکات و تشریفات عید. با دلیجان رفتیم و دو روز طول کشید. صبح عید یک آقای معمم سیدولی تاجر و دوست پدرم که خانه?ای برایمان گرفته بود، یک نان سنگک قدی خشخاش زدۀ برشته به عنوان تبرک و تبریک برایمان فرستاد. یکی دو روز بعد بارندگی و سیل مفصلی به راه افتاد که تا نزدیک سقف پل رودخانۀ قم رسیده بود و خانه?های گودشهر و قسمتی از بازار و کاروانسرا?ها را گرفته، عدل?های جنس و کیسه?های شکر را خراب و خیس کرد. یکی از واعظ?های مُبلّغ کودتا در صحن حضرتی به منبر رفته، مردم را با شعر حافظ مژده و گفته بود «بگذرد آن روزگار تلخ?تر از زهر و بار دگر روزگار چون شکر آید». با آمدن سیل، مردم که بهم می?رسیدند برای شیخ واعظ پیغام می?دادند که سیل آمد و شکر?ها را برد! بارندگی و سیل چنان طولانی و فراگیر شد که پل رودخانۀ شور را هم برد و رابطۀ قم با تهران را به کلی قطع کرد. ما مجبور شدیم مثل سایر زوار تا اواسط خردادماه آنجا بمانیم. ادارۀ «طرق و شوارع» وزارت فوائد عامه نتوانسته بود نه جلوی خرابی پل را بگیرد و نه در این مدت کاری انجام دهد. کاروان?ها و کالسکه و دلیجان?ها را از یک راه مالرو با پل شاه?عباسی متروکه عبور دادند که آب تغییر مسیر داده چند کیلومتر از زیر آن دور شده بود و ناچار شدند یک پل چوبی موقت دستی در آنجا بزنند. مسافرین و بار?ها را پایین آورده با کول حمال به آن طرف می?فرستادند...

 

مملکت در چنین وضع ناتوان ناهنجار، در ناامنی و راهزنی و در فقر و جهل دست و پا می?زد! مردم آرزو و انتظاری جز سر و سامان پیدا کردن ملک و ملت و نو شدن همه چیز نمی?توانستند داشته باشند. غروب زمستان سیاسی و اداری و فرهنگی و دمیدن بهار زندگی را نمی?خواستند یعنی قدرت دولت و خروج از هرج و مرج از یک سو و تجدد یا رنگ و روی تازه و فرنگی به جای کهنه?ها و پوسیده?ها از سوی دیگر. ملت و مردم در مجموع از پیدا شدن رضاشاه، در انتظار وعده?ها و امید?ها، استقبال کردند. نوگرایی و دور ریختن آثار و آداب گذشته، در دین و آداب و البسه، رواج یافت. عید نوروز که همچون پسته پوک دیگر تحریک اشتها نمی?کرد، در برنامۀ فعال کردن کشور بی?نصیب نمانده به دستور پهلوی تعطیلات اول سال از سیزده روز سابق و یک هفتۀ دولتی به سه روز تقلیل یافت. و به?? همان نسبت آمد و رفتن?ها و سایر لوازم عید کوچک و لاغر شد. معذلک رضاشاه نشستن برای سلام نوروز، سان دیدن بزرگان لشکری و کشوری و عیدی دادن به خاصان (که یادگار شاهنشاهان بوده است) ادامه داد. تیمورتاش وزیر دربار سینی طلایی را که چند سکه پهلوی در آن گذاشته شده بود پیش می?آورد و شاه ـ به احتمال قوی با اکراه و روی حساب و مصلحت ـ برمی?داشت و التفات می?فرمود. داستان کوچکی از مرحوم حاجی امین?الضرب (شخصیت تجاری ـ سیاسی درجه اول زمان) را یکی از کارمندان دستگاهش برایم تعریف می?کرد. آقای حاجی امین?الضرب (مهدوی) صبح زود عید قبل از جلوس در خانه و ادارۀ خودش برای دست?بوسی و تبریک عید به دربار می?رود، در حالی که فراموش کرده بود جیب?های پُر از پول خود را که برای کسان و کارمندانش تهیه دیده بود خالی کند. رضاشاه چشمش به برآمدگی جیب?ها می?افتد. دستی به آن?ها زده می?گوید حاجی این?ها چیست؟ رد کن ببینم؟

 

این را هم بگویم که ایرانی ـ چه بدمان بیاید و چه خوشمان بیاید ـ با کهنه?ها و گذشته?ها و با سنت?ها و قدیمی?ها میانه چندان و سر و کار نداشته، طالب تغییر و تجدید و نوآوری است. فقط در مذهب است که حفظ آثار و آیات را می?نماید و در عبادت و زیارت و در خاطراتش به ذکر و تکرار سرگذشت انبیا و اولیا می?پردازد. در ادیان توحیدی توجه اصولی فوق?العاده به بُعدِ زمانی انسان در وسعت گذشته و آیندۀ بی???نهایت به عمل می?آید. اروپاییان برخلاف تصور و تبلیغات تجددخواهانه خیلی بیش از ما به تاریخ و به یادگارهای گذشته خودشان و دیگران علاقمند بوده به جمع?آوری و بررسی عتیقه?ها و نمونه?های هنری و کتاب?های قدیمی پرداخته، ایجاد موزه?ها و گنجینه?ها کرده?اند و از ابنیه و آثار تاریخی یا سنت?های ملی حفاظت می?نمایند. ما در تماس و تأسی به آن?ها بود که بیشتر به فکر این چیز?ها و احیا و افتخار به گذشته?ها افتاده?ایم.

 

***

 

پهلوی و دستگاه پهلوی مانند تخت?نشینان گذشته رفته?رفته با مراسم نوروزی خو گرفته آن را وارد دربار و دولت و ملت کردند. ولی مثل اصلاحات و امنیت با استقلال و تجددخواهی?ها که توخالی و تقلیدی بود، مراسم عید زمان پهلوی به لحاظ سر و صدا و تظاهر و در تشریفات و تکلف، رشد زیاد یافت. در خانه?های پولداران و حتی متوسطین و کارمندان روی میز اطاق پذیرایی شیرینی?های خشک و? تر لذیذ و لوکس در ظروف مدرن چیده می?شد. همراه با قدح?های بلوری یا سبدهای نئین پر از میوه?های اشتها?آور یا آجیل?های شور و شیرین. اما خلاف اتیکت بود که مهمانان دست به طرف آن?ها دراز کنند. دیدار?ها و دیده?بوسی?ها، هدیه و عیدی?ها یا توالت و لباس خانم?ها سال به سال افزایش یافت. همچنین رسم و الزام شده بود که هر کسی به دیدن هر آشنا برود ولو همکار اداری که تا ظهر ۲۹ اسفند پیش هم بودند و هر روز همدیگر را می?دیده?اند. برای خلوت و خوش کردن با زن و بچه? و برادر خواهر?ها یا نزدیکان فرصت و حوصله?ای باقی نمانده، روزی هزار بار جملۀ بی?مغز و خسته کنندۀ «تبریک عرض می?کنم» را تحویل همدیگر می?دادند (و می?دهیم).

 

رسم خوبی متداول شد که باعث صرفه?جویی در وقت و خرج و زحمت بود. نمی?دانم اصلش تعلیم از خارجی?ها بود یا تبعیت از بار عام شاه?ها. ابتدا وزرا و استانداران و روساء ادارات بزرگ در مراجعت از شرفیابی یا روز دوم عید، همکاران و کارکنان را برای تبریک گفتن و برای دیدار متقابله خودشان به تالار وزارتی یا سالن عمومی دعوت می?کردند. به زودی این رویه به موسسات مهم مانند بانک ملی ایران و دانشگاه تهران و از آنجا به باشگاه?ها و انجمن?ها و خانواده?های پُر اولاد، حتی به مساجد نیز سرایت کرد. البته از خیلی قدیم علمای طراز اول و مراجع تقلید این رسم را داشتند که نه تنها در عید نوروز بلکه بیشتر در ولادت?ها و سوگواری?ها در خانه می?نشستند و مردم و مریدان به دیدنشان می?آمدند. غرض اولیه و فلسفه وجودی مجالس عمومی یک کاسه کردن دیدارهای عید و احتراز از زحمت و ضایعات بود که حقیقته غیرقابل تحمل بود و به جای راحتی و نشاط و خاصیت?های فراوان، تهوع?آور شده بود. عکس?العمل طبیعی و اجباری این شد که هر کس می?توانست پا به فرار گذارده به یک آگهی چند سطری تبریک و عذرخواهی در روزنامه اکتفا می?کرد. یعنی رسمی و کاری درست در جهت عکس آنچه طبیعت، فطرت و سنت و مصلحت خواسته بود.

 

تازه مگر به خارج تهران که می?رفتند راحت بودند و با رضایت و سلامت بر می?گشتند؟ (که حالا هم همین?طور است و بلکه بد?تر شده): اول مشکل بزرگ تهیه بلیط قطار و هواپیما یا جا گرفتن در اتوبوس بود، ترافیک سنگین جاده?ها و تصادف?های راه?ها، هتل و مهمانخانه که هنوز هم در ایران کمیاب است و باید خانۀ خویشان و آشنایان رفت و چه دردسر و آزاری برای آن?ها، یا در پارک?ها و کنار خیابان?ها خوابید، آذوقه و احتیاجات گیر نمی?آید و می?بایستی همراه برد، شلوغی و گرانی از هر جهت و غالبا گرفتاری سرما و باران پیش?آمدهای دیگر... و دست آخر ارمغان خستگی و خرج و پشیمانی!

 

در آن سال?ها (شاید حوالی ۱۳۱۸) مقاله?ای در اطلاعات یا کیهان نوشته و گفته بودم «بیاییم یک قرارداد تدافعی و عدم تعرض با هم ببندیم: نه شما به دیدن من بیایید و نه من به خانۀ شما خراب شوم، مگر آنکه خویشاوند و دوست قدیمی خودمانی باشیم. بگذارید عید نوروز طراوت و راحت و خاصیت خودش را بازیابد و شاد و شکفته و سرحال از تعطیلات بیرون بیاییم.» بدیهی است که مقاله اثری در جامعه نکرد. خوانندۀ چندان هم نداشت. ایرانی?ها شاید بیش از سایر اقوام و نژاد?ها از همدیگر رودربایستی دارند و برخلاف میل و تشخیص خودشان اسیر آنچه رسم و معمول است گشته، رهایی از قید گفتار?ها و پندار?های تصوری دیگران برایشان مشکل است. در کار?ها و برنامه به جهات عملی و عقلی کمتر توجه می?کنند.

 

بعد از قضایای شوم شهریور ۲۰ و رسیدن به دورۀ محمدرضا شاه، هم توجه و تمایل عمومی به ایرانیت و به استقلال مملکت و بازگشت به فرهنگ?ها و سنت?های باستان زیاد شده بود و هم شاه برای مایه دادن به سلطنت بی?پایۀ استبدادی در برابر مخالفان ملی و مذهبی و ایدئولوژی اسماً شرقی و مارکسیستی، تنها پناهگاه خود را در تلقین و تبلیغ شاه?پرستی و سنت?های باستانی می?دید. برپایی با سنگ تمام مراسم نوروزی مد روز شد. البته باز هم بیشتر نمایش و آرایش تا بیداری و امیدواری یا تکان و تابشی به طبیعت: میوه و آجیل شب یلدا، پریدن از روی بوته چهارشنبه?سوری با ترقه?بازی و قاشق?زنی (تلویزیون پریدن هویدا از روی بوته را هم نشان می?داد)، پیام?های نوروزی شاه و شهبانو با تبریک?ها و نطق?های بی?محتوی، از طرف سران و سردمداران، دیدار?ها و پذیرایی?های طبیعی یا تصنعی و تشریفاتی. کسانی که ناچار به ماندن در خانه و شهر خود بودند، فرار خارج از مرکزی غالب طبقات و مخصوصا صاحبان مال و مقام، نه تنها به شهرهای خودمان بلکه به پایتخت?های اروپا و آمریکا. و بالاخره تعطیل یک روزۀ سیزده و موج?های پراکنده مردم در بیابان?ها و مزارع و دره?ها، با گرفتاری تا نیمه شب در ترافیک جاده?ها.

 

ملت ما نتوانسته یا نخواسته است که میان وفاداری و بهره?برداری صحیح از مراسم نوروزی و خلاصی از عوارض دست?و?پا?گیر بی?حاصل و زیانبخش آن، راه?حل عاقلانه استواری با تشخیص و تحقیق خودش بیابد. اندیشمندان و دردمندان و صاحب?نظران ما و موسسات علمی و اجتماعی و فرهنگی نیامده?اند به طور جدی استقلالی و ابتکاری روی مساله نوروز کار و خدمت کنند.

 

***

 

در همین دوره و زمان به دنبال ستم?شاهی?های پدر و پسر، یک نوع تحول و بهره?برداری ویژه از انتقال فصول و مراسم نوروز در میان مبارزین ایران به عمل آمد. من هیچ نشنیده?ام که مثلا در روسیۀ تزاری در نزد بلشویک?ها یا در انقلاب کبیر فرانسه و در مبارزات چند صد ساله ایرلندی?ها علیه امپراطوری انگلیس و حتی در عثمانی یا در الجزایر و فلسطین، از جشن?های اول سالشان و از توزیع کارت?های نوئل و غیره استفاده?های مبارزاتی جنبشی و انقلابی به عمل آمده باشد. ولی در ایران، اندکی در زمان رضاشاه و در مقیاس خیلی فراخ?تر و وافر?تر در نهضت مقاومت و در جبهه ملی و نهضت آزادی و بعد از آن در انقلاب پیروزمند موسوم به اسلامی و […] ، با استفاده از شلوغی پست و مخابرات و با ارسال کارت?های نوروزی در پاکت?های سرباز، وسیلۀ وسیع برای رساندن پیام?های مبارزه و انقلاب شده باشد و با استمداد از گذر سال و پیروزی بهار بر دیو ضحاک زمستان، عقده?تکانی?ها، وعده وعید?ها، پیام?های مقاومت و قیام، دشنام به دشمنان و دعوت از دوستان، در لفافۀ مبارک باد و دعا یا شعر و شعار، صورت گرفته باشد. مضافا به اینکه تغییر محیط و مناظر روح?بخش طبیعت مشوق قوی برای از سر گرفتن حیات و حرکت یا قیام می?شود.

 

از این جهات تقویم قمری و تجدید سال مذهبی نیز نقش موثر در مبارزات و قیام?های ما داشته است. مراسم عاشورا که به?یادآورندۀ قیام حسینی و شهادت?ها و فداکاری?ها و درخشندگی ارزش?های حول و حوش واقعۀ کربلا می?باشد، با تذکار و تهییج?های همه ساله و پیام?های ارسال شده از منابر و محافل در سایۀ حمایت دین، از ویژگی?های ایران و تشیع می?باشد که دست?کم از مراسم نوروزی ندارد و در قیام ۱۵ خرداد ۴۲ که در فصل بهار و ۱۲ محرم روی داد تقارن این مراسم را مشاهده کردیم.

 

انقلاب پیروزمند اخیر ایران و مبارزات قبلی زمینه?ساز آن تصادف با سه گردش عید داشت. ملیون از آن ایام استفاده می?کردند ولی رهبری و روحانیت که برای تهییج و تجمع بیشتر مردم علیه شاه و سنت?گرایی او درصدد تحریم عید برآمدند به زودی متوجه شدند که چنین کار با علاقه?ای که ایرانیان به تعطیل و تبریک دارند نمی?تواند چندان کارساز باشد و برای تقویت روحیه?ها جشن گرفته می?شد. حتی تحریم جشن نیمۀ شعبان که آن هم از ویژگی?های ایران است به اشکال و اختلاف برخورد. دستگاه از جشن و مراسم میلاد امام زمان(ع) وحشت داشت و ساواک دستور داده بود جلوی تجمع و سخنرانی?هایی را که در محوطه نبش چهارراه پهلوی ـ شاه?رضا تدارک دیده شده بود شدیدا بگیرند و کار به درگیری و تحریک بیشتر مبارزین کشید.

 

پیروزی انقلاب در اواخر بهمن ماه ۵۷ روی داد که اتفاقا ملایم شدن هوا و جلو افتادن بهار و خاطرۀ زوال و فرار دیو زمستان، طلوع آزادی و عدالت و آبادی را تداعی می?کرد. قبلا در تظاهرات برای رفتن شاه و آمدن رهبری شعر حافظ را سروده و می?گفتند:

منظر دل نیست جای صحبت اغیار / دیو چون بیرون رود فرشته درآید!

 

در اول فروردین ۵۸ که کمتر از دو ماه از انتصاب دولت موقت می?گذشت شهردار تهران آقای مهندس توسلی از دولت و مردم دعوت برای دیدار عید در استادیوم صد هزار نفری کرده بود. اجتماع عظیمی به وجود آمد. من برای زدودن یأس با تردید و ترس که هنوز در دل?ها و چهره?ها ظاهر بود و شکستن عقده?های عزا و عقیده?های ضد ملی در سخنرانیم، اعلام عید گرفتن کردم و دستم را بلند نموده آستین لباس نوروزیم را نشان دادم که موثر و مورد استقبال و نشاط قرار گرفت. بعضی?ها هنوز هم آن را به یاد می?آورند.

 

قبلا در اواخر اسفند ماه که می?خواستم تعطیلات رسمی تجدیدنظر شده سال را به تصویب شورای انقلاب برسانم، تعطیل یک هفته عید و سیزده بدر مورد استقبال بعضی از آقایان قرار نگرفت، تصور می?کردند ۱۵ خرداد و ۲۲ بهمن و روزهای دیگر می?تواند جایگزین آن?ها و مانع ملی?گرایی و سنت?های طاغوتی بشود.

 

در اولین پیام نوروزی بعد از پیروزی و شاید سال بعد از آن، اگر اشتباه نکنم، رهبری انقلاب و پایه?گذار جمهوری اسلامی ایران عنایت داشتند یا فراموش کردند که تبریک سال بگویند و نام از نوروز ببرند. بعد?ها با ذکر اینکه پاره?ای از روایات حکایت از تایید و تصویب نوروز از جانبت بزرگان اسلام می?نماید تشریفات نوروزی و تبریک تحویل سال بر برج حمل پذیرفته شد و حالت رسمی پیدا کرد. مقامات همه ساله پیام نوروزی می?فرستند و تبریک به ملت مسلمان گفته، توصیه?ها می?نمایند.

 

همین طور چهارشنبه?سوری و سیزده بدر تا چند سال مساله و مشکلی شده بود مابین بچه?های کوچه و جوانانی که علاقمند به آن بودند و پاسداران. مناقشات و مزاحمت?هایی روی می?داد ولی برافروختن آتش چهارشنبه?سوری و به صدا درآوردن ترقه یا بازی?ها و بزن و بکوب?های صحرایی سیزده تعطیل نشد.

 

امید و دعا از درگاه بلند پروردگار جهان که خلقت زمین و آسمان و در طبیعت و اقلیم ایران زمین صفا و رحمت و خصلت عید نوروز را قرار داده است داریم که این عید باستانی و مراسم طبیعی آن پیوسته برقرار و استوار مانده و وسیله?ای برای استقلال بقاء و عظمت کشورمان و شادی و یگانگی و رستگاری ملتمان باشد. ضمناً با تفکر و تدبیر و بدون افراط و تفریط ما، عوارض مزاحم زیان?بخش آن را برداشته سلامت و نیرومند و سعادتمند بشویم.