پرویز پیران.جامعه شناس و استاد بازنشسته دانشگاه علامه?طباطبایی

نگاهی گذرا به یادداشت?های کلاس برنامه?ریزی شهری که سال?ها پیش تدریس می?شد، نشان می?دهد این مردود اعلام?شده نظام آموزش عالی کشور، نزدیک به ٣٠ سال پیش برای اولین?بار مدعی شده است کلید توسعه واقعی و درون?زای کشور در دست زنان ایران?زمین است. او از آن زمان به بعد، این ادعا را بار?ها?و?بارها تکرار کرده است. ممکن است خواننده گران?قدری که بر این نگارنده منت گذاشته و این نوشته را می?خواند، تصور کند که این ادعا نیز یکی دیگر از اغراق?های توخالی و تهوع?آوری است که از بام تا شام نثار زنان می?شود؛ ولی نه با ایمان و اعتقادی به توانمند?بودن زنان همراه است و نه توصیف دقیقی از آن موجود نازنینی است که پابه?پای مرد ایرانی زخم?خورده و پردرد، برای قرن?ها گاه از اندرون، زندگی ایرانی را مدیریت کرده است؛ حتی وقتی انواع خشونت، ازجمله خشونت فیزیکی را نیز به علت تربیت?نشدن موجودی به?نام شوهر تجربه کرده یا می?کند. دلیل این ادعا فقط آمار و ارقامی نیست که با وجود انواع مانع?ها و محدودیت?ها گواه بی?چون?و?چرای قدرتمندی، درایت، مدیریت و سایر توانمندی?های زن ایرانی است؛ بلکه مطالعات میدانی و مشاهدات از جریان زنده زندگی آدمیان کوی و بازار، همه نشان?دهنده این واقعیت تلخ است که چگونه جامعه? مسرفانه از توان نیمی از جمعیتش یا استفاده نمی?کند یا بد و محدود استفاده می?کند؛ آن?هم در عصری که همگان در پی هم?افزایی در تمامی عرصه?ها هستند. نگارنده چند سال پیش در پژوهشی که برای اجرا در کشورهای گوناگون طراحی شده بود و «عرصه?های تصمیم?گیری زنان متأهل» نام داشت، فرصتی برای نگارنده به کف آمد تا با یاری نزدیک به صد نفر از دختران خود یعنی شاگردان کلاس?هایش به بررسی نمونه?ای بپردازد، با حجمی برابر چهارهزارو ٥٠٠ واحد یا پاسخ?گو در ٦٤ شهر و ٥١ روستا پراکنده در پهنه?ای که خانه مشترک ایرانیان را پدید آورده که تنوعی دلپذیر دارد و باید قدر آن را شناخت و چون جان شیرین خویش از آن مراقبت و پاسداری کرد. این بررسی مشخص کرد چگونه سکان زندگی خانواده ایرانی، حتی در خانواده?هایی که مرد، بی?شعورانه به آزار همسر و شریک زندگی خویش مشغول است و نفرت می?پراکند، در دست زنان است. اکثریت نمونه پژوهش یعنی زنان متأهلی که در نمونه مورد بررسی حضور داشتند یا هر ١٦ شاخص تصمیم?گیری را خود رأسا انجام می?دادند یا در اقلیتی از نمونه?ها که مرد کمتر فرصتی به زن یا همسر خویش می?داد، متأسفانه مجبور می?شدند با استفاده از حداقل ٣٣٤ راهکار یا تاکتیک تصمیم?سازی مرد را نوآورانه و صبورانه به سمت تصمیم مورد نظر، آن?هم به نفع خانواده، سوق دهند تا مرد همان تصمیم موردنظرشان را اتخاذ کند.
در کنار این پژوهش، مشخص شد که چگونه زنان خانه?دار گاه با پس?انداز از خرجی ناچیز روزانه به آهستگی لیکن با پیوستگی، صندوق?هایی تأسیس کرده?اند تا در شرایط بد اقتصادی با دشواری?های ناگهانی زندگی کنار آیند یا برای دختران خویش جهیزیه?ای درخور گرد آورند یا با فقر خود را انطباق دهند. بررسی عمیق این موارد از یک?سو و مصاحبه?های عمیق به همراه گفت?وشنود?های مفصل گروهی، گویای این حقیقت تلخ است که چنین نیرویی عظیم، توانمند، نوآور، پیگیر و در مجموع سالم?تر از مرد که بدون تردید می?تواند توسعه ملی و درون?زای کشور را به خوبی هدایت کند، نقشی حداقلی در هدایت اقتصاد و جامعه بر عهده دارد. این پرسش باید روزی مطرح شود که چرا زنان متأهل مجبور شده?اند برای هدایت خانه خویش به تاکتیک?های تصمیم?سازی روی آورند و ناصادق شوند، آن?هم با نزدیک?ترین فرد، یعنی همسر یا شریک زندگی خویش؟
بررسی?های کیفی انجام?شده همچنین از این واقعیت تلخ پرده برداشت که حداقل در درصدی از مردان خانواده?ها، صرف?نظر از سن، تحصیل، طبقه اجتماعی و سایر ویژگی?های فردی، آشنایی با راهبرد?های حفظ و تحکیم زناشویی، یا وجود ندارد یا سخت کم و ناچیز است. در نتیجه رفتار نادرست شوهران سبب شده است تا طلاق عاطفی رخ دهد و درصد بالایی از زنان، به دلیل فقر و پس?ازآن به دلیل داشتن بچه کوچک، بدون کمترین علاقه?ای به زندگی زناشویی، آن را ادامه دهند و بی?احساس به خواسته?های مرد تن دردهند و باز هم به یاری راهکار?هایی روزبه?روز و بدون آنکه مرد را تحریک کنند، از شوی خویش فاصله گیرند. دردناک?تر آنکه درصدی اعلام کنند از اینکه همسرشان برای تأمین زندگی خود و فرزندان مجبور به کاری طاقت?فرسا بیش از ساعات گذشته شده سخت خرسند?اند؛ زیرا زمان حضور آنان در خانه را به حداقل رسانیده است. قصد تعمیمی در کار نیست؛ بلکه تلنگری است بر خوش?خیالی برخی شوهران؛ زیرا بازهم به گواهی پژوهش مفصل انجام?شده، درصد بالایی از زنان متأهل تأکید کرده?اند یکی از بدترین و توهین?آمیزترین برداشت?های درصدی از مردان، آن است که در صورت تدارک?دیدن حداقل?های معیشت روزمره خانواده توسط شوهر، زنان بی?اعتنا به سایر جنبه?ها، از زندگی زناشویی خویش خرسندند! درحالی?که چنین برداشتی نه?تنها نادرست است، بلکه فراتر از آن حداقل به قول ٣٨ مورد از پاسخ?ها در مصاحبه?های عمیق، برداشتی خودخواهانه و احمقانه نیز هست.
پژوهش یاد?شده از گله?مندی درصد قابل?توجهی از پاسخ?گویان حکایت داشت که از تأکید پژوهش بر عرصه?ها و شاخص?های تصمیم?گیری زنان متأهل ناخرسند بودند و تأکید داشتند چرا پژوهشگران یا دانشجویان دختر دوره?های کارشناسی?ارشد تکمیل?کننده پرسش?نامه?های تصمیم?گیری، از زندگی خصوصی و دغدغه?ها و رنج?های هرگز?گفته?نشده و فروخورده پاسخ?گویان چیزی نمی?پرسند؟ براین?اساس پس از پایان پژوهش پیمایشی، دانشجویان یاد?شده از طریق مصاحبه?های عمیق که تا دوسال پیش تکمیل داوطلبانه آنها ادامه داشت و با پایان?دادن اجباری به همکاری این مردود دو جهان آن?هم به قول مسئولان وقت دانشگاه علامه طباطبایی «به دلیل رکود علمی» با دانشگاه یا خانه خویش، متوقف شد، برای اولین?بار در تاریخ پژوهش?های اجتماعی به شکلی نظام?مند بر خصوصی?ترین جنبه?های زندگی زناشویی تعداد قابل?توجهی از زنان متأهل، عمده متعلق به طبقات اجتماعی متوسط و پایین، تمرکز کردند. بر اساس شیوه «حرف حرف می?آورد» یا از «پاسخی رسیدن به پرسش?های دیگر» که به?شکلی مضحک شیوه «گلوله?برف» آن?هم بر اساس ترجمه تحت?اللفظی واژه انگلیسی، ترجمه شده است، نظر آنان را درباره دغدغه?های زندگی مشترک جویا شدند. بازهم از معضلاتی ریشه?دار برآمده از بی?اطلاعی و نادانی از یک?سو و خودمحوری باورنکردنی از سوی دیگر، پرده برداشته شد. بررسی کیفی یاد?شده گرچه تأکید می?کند نمی?توان بریده از متن و تاریخی پیچیده به نقد زن یا مرد ایرانی پرداخت و این هر دو موجود، زخم?های هولناک خورده از تاریخی ساخته?شده بر بنیادی از هفت عامل ناامن?ساز دائمی در متنی واحد و برآمده و تحت?تأثیر درصد قابل?توجهی از متغیر?های مشترک هستند، اما بازهم این پرسش مطرح می?شود که چگونه جامعه?ای در قرن بیست?ویکم که تمامی جوامع برای برخورد با معضلات ناشی از عریان?شدن بی?رحمانه سرمایه?داری به?نام جهانی?سازی از بالا یا از دریچه اقتصاد متشکل از تمامی امکانات خویش باید بهره برند برعکس از توانایی?های نیمه?ای از جمعیت خود که در کوره زندگی تحمل و مدارا و مدیریت را فرا گرفته است و اکنون درصد بالایی از آنان تحصیل?کرده نیز به شمار می?آیند و اکثر آنان در مقام?های مدیریتی رده?های متوسط اداری فوق?العاده خوش درخشیده?اند، ناباورانه چشم?پوشی می?کند؟
براساس داده?های گوناگون که همکاران فرهیخته در این ضمیمه به آنها اشاره کرده و به تحلیل برخی از آنها دست گشاده?اند، بر پایه پژوهش?های گوناگون، ازجمله بررسی?های این نگارنده مردود و بر اساس تحلیل محتوای تجارب قبلی باید بر زنان ایران?زمین درود فرستاد، کلاه از سر برداشت و در مقابل تحمل مادران خود و مدیریت انسان?محور آنان سر تعظیم فرود آورد و ندا در داد که «کلید توسعه درون?زای ایران?زمین همچنان در دست زنان ایران?زمین است». تا بعد...