فكر مي?كنيد چه عواملي باعث اتفاقات 28?مرداد 2331شد؟

بنده معتقدم با وجود اينكه 62 سال از كودتاي 28مرداد مي?گذرد چندان كار منصفانه و بي?طرفانه?اي در اين خصوص صورت نگرفته است. روايتی مي?گويد: «اين كودتاي آمريكايي - انگليسي دولت دكتر مصدق را سرنگون كرد و نفت را كه دكتر مصدق و آيت ا... كاشاني ملي كرده بودند به غربي?ها بازگرداند، رجال ملي و ميهن?پرست و احزاب قلع و قمع شدند، مطبوعات مستقل بسته شدند و در 25 سال بعدي يعني از 32 تا 57 كه انقلاب شد شاه مجري برنامه?ها و دستورات آمريكايي?ها بود. به همين دليل كشاورزي و صنعت ايران نابود شد و آمريكايي?ها و انگليسي?ها جلوي رشد و توسعه ملي ايران را گرفتند.» اين روایت قبل از انقلاب وجود داشت. اين روايت كم و بيش ادامه پيدا كرد اما با يك تفاوت؛ قبل از انقلاب نسبت به نقش مرحوم آيت ا... كاشاني نسبت به كودتاي 28مرداد و مسائلي كه بين ايشان و دكتر مصدق پيش آمد نگاه منفي و منتقدانه?اي وجود داشت. آيت?ا... كاشاني كه در ابتدا به مليون پيوسته بود بعد?ها از مصدق فاصله گرفت و در مورد كودتاي 28مرداد سكوت كامل اختيار كرد. به خاطر مجموع اين مسائل نگاهي كه در بين مبارزان و مخالفان رژيم شاه وجود داشت نگاهي منفي بود. اين نگاه منفي ادامه داشت. هنوز جايي به نام آيت ا... كاشاني نشده بود اما طولاني?ترين خيابان پايتخت يعني خيابان وليعصر كه از ميدان راه آهن تا پل تجريش امتداد دارد به نام دكتر محمد مصدق شد. به تدريج جرياناتي شروع به موضع?گيري به نفع آيت?ا... كاشاني كردند. اين جريانات به تدريج گفتند: «مصدق مصدق?السلطنه بود، مصدق مجلس را قبل از كودتا منحل كرد، مصدق مي?خواست از خود در تاريخ يك قهرمان باقي بگذارد، مصدق پوپوليست بود.» چنين ادبياتي به تدريج در يكي دو سال اول انقلاب رواج پيدا كرد تا جايي كه اسم خيابان?هايي را كه به نام دكتر مصدق شده بود به تدريج برداشتند. در بسياري از شهرستان?ها، خيابان?هايي كه به نام دكتر مصدق بود را به نام آيت?ا... كاشاني تغيير دادند. لذا يك سري جريانات سعي كردند تصويري كه ابتداي انقلاب و 25 سال بعد از كودتاي 28 مرداد از دكتر مصدق شكل گرفته بود را کمرنگ كنند. اين يك بعد ماجرا بود، بعد ديگر نيز اين است كه درباره اينكه كودتاي 28 مرداد چگونه اتفاق افتاد اصلا تحقيق آكادميكي صورت نگرفته و تنها روايتي كه وجود دارد اين است كه «كودتا به وسيله آمريكايي?ها و انگليسي?ها رخ داد، دكتر مصدق و احزاب طرفدار ايشان دچار سستي شدند و حزب توده و سايرین خيانت كردند.» در رابطه با كودتاي 28 مرداد فقط اينگونه به مساله نگاه مي?شود كه آمريكايي?ها و انگليسي?ها زورگو هستند و نفتي كه مردم ايران به رهبري آيت ا... كاشاني ملي كرده بودند را آمريكايي?ها و انگليسي?ها در جريان كودتاي 28 مرداد پس گرفتند. 

 شما به مسائل بين آيت?ا...?كاشاني و دكترمصدق اشاره كرديد. علت اين اختلاف?ها چه بود؟ 

نمي?شد رژيم گذشته تغييركند. برخی نمی?پذیرفتند ميان فردی به نام دكتر مصدق كه كراوات مي?زد و صورت خود را اصلاح مي?كرد قهرمان ملي مبارزه شود. بنابراين طبيعي بود كه سره و ناسره و حق و باطل همه به هم آميخته شد و بر اختلافات دامن زد. اينكه من مي?گويم راجع به خود كودتا كار زيادي صورت نگرفته به همين مورد هم برمي?گردد كه اساسا با وجود محبوبيتي كه ملي شدن نفت داشت و از جانب مردم، دانشجويان، بازاريان، روشنفكران، معلمان و روحانيون مورد حمايت قرار مي?گرفت چه شد كه كودتا اتفاق افتاد و مساله ديگر اين است كه طرفداران دكتر مصدق كجا بودند؟ چون كودتا به اين صورت نبود که صبح 28 مرداد وقتي مردم از خواب بيدار شدند مشاهده كردند ارتش جاهاي حساس و مهم را گرفته و سر چهارراه?ها ايستاده است، سبزه ميدان پر از نيروهاي نظامي باشد يا دكتر مصدق و اعضاي دولت بازداشت شده باشند. كودتا اصلا اينگونه صورت نگرفت بلكه از ساعات اوليه صبح دسته?جات 100 تا 200 نفره از مناطق جنوب شهر تهران به سمت خيابان?هاي مركزي مثل بازار و بهارستان حركت مي?كردند و جاويد شاه مي?گفتند. تعداد اين جمعيت تا ساعت 10 - 10 و نيم به چندين هزار نفر رسيده بود و دو ساعت بعد يعني حدود 12 يا 12 و نيم، چندين هزار نفر شده بودند. سوالي كه مطرح مي?شود اين است كه از ساعت 8 صبح تا 12 صبح كه كودتاگران موفق مي?شوند راديو و بعد از آن كاخ نخست وزيري را بگيرند و به اماكن طرفداران جبهه ملي و توده?اي?ها مثل باشگاه?ها، سالن?ها و چاپخانه روزنامه?هاي آنها حمله ?كنند طرفداران دكتر مصدق كجا بودند؟  رهبران جبهه ملي كجا بودند؟ فرداي كودتا يعني 29مرداد ما هيچ واكنشي از افراد تأثیرگذار نمي?بينيم كه كودتا را محكوم كنند. اينها سوالاتي است كه ما تا به حال به آنها نپرداختيم. ايضا ?در روند جدايي كه بين آيت ا... كاشاني و دكتر مصدق پيش مي?آيد چرا عده?اي از اعضاي جبهه ملي جدا مي?شوند؟ به عنوان مثال مي?توان به حسين مكي، مظفر بقايي، شمس قنات?آبادي و خود آيت ا... كاشاني اشاره كرد. البته در عين حال افرادي بودند كه با تمام وجود مثل شهيد دكتر سيد حسين فاطمي، دكتر غلامحسين صديقي، دكتر مهدي بازرگان و مرحوم داريوش فروهر در كنار دكتر مصدق ايستادند. اما به هرحال بعضي افراد حتي قبل از كودتا از دكتر مصدق جدا شده بودند. نكته بسيار مهم در سال?های گذشته اين بوده است كه در اين سال?ها همه توجه به اين بوده كه بگوييم آمريكا و انگليس كودتا كردند. به اين ترتيب کمتر بررسي عادلانه و منصفانه?اي از كودتا يا اختلافات دكتر مصدق و آيت?ا... كاشاني صورت گرفته و بیشتر تاکیدات بر اين است كه آمريكايي?ها دست به كودتا زدند. 

 اتفاقا يكي از سوال?ها به همين موضوع استعمار برمي?گردد. منتها قبل از اينكه بخواهيم وارد آن شويم به موضوع روس?ها بپردازيم. گفته مي?شود شوروي هم در كودتا به صورت غيرمستقيم تاثير گذاشته است. به عنوان مثال قبل از كودتا و در زمان دولت دكتر مصدق از خريد نفت ايران خودداري مي?كند يا از پرداخت طلاهايي كه به ايران بدهكار بوده جلوگيري مي?كند و بعد از كودتا اين اقدامات را جبران مي?كند. در اين مورد چه نظری دارید؟

به?طور كلي نهضت ملي شدن صنعت نفت كه به راه افتاد، مذهبيون، بازار، دانشجويان و روحانيون از آن حمايت مي?كردند اما نكته?اي كه وجود دارد اين است كه جريان چپ از آن حمايت نكرد. اتحاد جماهير شوروي هم از آن حمايت نكرد. در صورتي كه به هرحال ملي شدن صنعت نفت يك حركت ضداستعماري و ضدامپرياليستي بود انتظار مي?رفت هم حزب توده و هم شوروي از آن حمايت كند. اين چندين دليل دارد كه چرا جريان چپ از اين نهضت حمايت نكرد. دليل نخست آن است كه حزب توده نسبت به جبهه ملي و دكتر مصدق احساس رقابت مي?كرد. اين حزب احساس مي?كرد جبهه ملي و دكتر مصدق توانسته?اند افراد تحصليلكرده?اي كه پيش از ملي شدن صنعت نفت از حزب توده حمايت مي?كردند را به سمت خود بكشانند. در واقع آنها ملي شدن صنعت نفت را ابزاري براي پيش افتادن دكتر مصدق و جبهه ملي مي?ديدند. اتحاد جماهير شوروي هم از ملي شدن صنعت نفت حمايت نكرد. به اين دليل كه روس?ها معتقد بودند شرايط ايران مانند سيبي است كه عنقريب از درخت خواهد افتاد. شوروي معتقد بود مصدق و اصلاح?طلبان باعث بقاي رژيم مي?شوند. در حالي كه اگر شاه و دربار همچنان به حكومت در ايران ادامه دهند دير يا زود آن?قدر وضعیت ايران آشفته مي?شود كه دچار ناآرامي بحران و انقلاب مي?شود و به اصطلاح خروشچف اين سيب رسيده مي?شود و از درخت مي?افتد و ايران در دامن اتحاد شوروي مي?افتد. آنها مصدق و جبهه ملي را خروس بي?محلي مي?دانستند كه سقوط رژيم شاه را به تاخير مي?اندازد. دليل سوم هم اين بود كه روس?ها متوجه شده بودند دكتر مصدق به همان ميزان كه از انگليس?ها فاصله دارد به همان ميزان نيز بنا ندارد در برابر شوروي كرنش كند. در واقع اينگونه نبود كه دكتر مصدق بگويد آمريكا نه، انگليس نه، شوروي آري. البته اين را هم بايد اضافه كنيم كه برخي از لیدرهای حزب توده تئوري?هاي توطئه?اي داشتند كه معتقد بودند ملي شدن نفت دعوايي بين انگليس و آمريكاست. آنها دكتر مصدق و جبهه ملي را آمريكايي مي?دانستند كه هدفشان اين است پاي آمريكايي?ها را به نفت ايران باز کنند. آنها اعتقاد داشتند دربار و مجلس طرفدار انگليس هستند يا در واقع پايگاه سنتي انگليس در ايران است و اين نيروهاي تحصيلكرده كه اطراف دكتر مصدق هستند آمريكايي هستند. در حقيقت حزب توده يا حداقل برخي از رهبران اين حزب نهضت ملي شدن صنعت نفت را دعواي آمريكا و انگليس مي?دانستند و معتقد بودند ما بايد به فكر منافع زحمتكشان باشيم و نگذاريم دعواي آمريكا و انگليس به نام جرياني ملي در كشور باشد. مجموعه اينها باعث شد نه اتحاد شوروي و نه حزب توده از نهضت ملي شدن صنعت نفت حمايت نكنند. در آن 28 ماهي كه دولت دكتر مصدق برسر كار بود بيشترين مخالفت?ها با اين دولت از سوي حزب توده صورت مي?گرفت چون مصدق معتقد بود بايد در كشور آزادي كامل وجود داشته باشد و اين آزادي شامل همه، از جمله حزب توده مي?شد. در دوران دكتر مصدق جلوي فعاليت سياسي هيچ كس ? گرفته نشد و عملا حزب توده در آن 28 ماه هم قدرت زيادي پيدا كرده بود و هم عليه دكتر مصدق بود. البته دست?? آخر برخي از رهبران حزب توده نسبتا تغيير موضع داده بودند و بعد از 30 تير به دكتر مصدق نزديك شدند اما همين?ها هم اقليتي بودند. در نهايت جريان چپ هيچگاه از ملي شدن صنعت نفت حمايت نكرد. 

 در مساله استعمار با توجه به اينكه شرايط زمان تغيير كرده است گروهي معتقدند در دنياي جديد استعمار جديدتري در راه است اما عده?اي هم اعتقاد دارند كه الگوي استعمار- استقلال در جهان امروز ديگر كاربردي ندارد. نظر شما چيست؟

استعمار يك واقعيت تاريخي است كه وجود داشته است. اما اينكه ما بخواهيم همه ناكامي?هاي خودمان را سر استعمار بريزيم به نظر من فرار از پذيرش واقعيت?هاي تاريخي است. برای مثال گفته مي?شود كه بعد از كودتاي 28 مرداد سال 32 تا سال 57 كه انقلاب شد تمام برنامه?ها ضدملي و باعث بدبختي مملكت بوده است، در صورتي كه اين نیاز به کنکاش بیشتری دارد. سوال من از كساني كه مي?گويند استعمار، استكبار و امپرياليسم در آن 25 سال جلوي پيشرفت و ترقي ايران را گرفت اين است كه بعد از چه کردیم. 

 استعمار به شيوه جديد را قبول نداريد؟

من نمي?دانم كه استعمار به شيوه جديد عمل مي?كند يا نه. چيزي كه من مي?دانم اين است كه ظرف سه دهه گذشته يك سري از كشورها كه تا 30 يا 40 سال پيش از نظر رشد و توسعه اقتصادي جايگاهي در دنيا نداشته?اند يك سري برنامه?هاي توسعه اقتصادي را در دنيا به اجرا گذاشته?اند و توانسته?اند از محدوده كشورهاي در حال توسعه خارج شوند و به كشور?هاي توسعه يافته صنعتي تبديل شده?اند. برزيل، آرژانتين، شيلي، مكزيك، هند، مالزي و تركيه تا 30 سال پيش از نظر توسعه اقتصادي كشورهاي خيلي پيشرفته?اي نبوده?اند. تركيه امروز بزرگ?ترين صادر?كننده محصولات نساجي به اروپاست. مالزي بزرگ?ترين صادر?كننده لوازم صوتي و الكترونيكي است. شما مي?گوييد استعمار نو آمده جلوي فلان كشور را گرفته و نگذاشته موفق شود. سوال من اين است كه چرا اين استعمار نو جلوي مالزي را نگرفته است؟ ممكن است شما بگوييد جلوي عربستان را گرفته است. پاسخ من به شما اين خواهد بود كه ربطي به استعمار نو و استعمار كلاسیك ندارد. يك سري اصلاحات اقتصادي بايد در كشورها صورت بگيرد. همه كشورهايي كه دست به اين اصلاحات اقتصادي زده?اند امروزه كشورهاي موفقي شده?اند. 

 به عنوان سوال آخر اين را مي?پرسم. مي?گويند بايد تاريخ درس عبرت باشد. ما چه درسي مي?توانيم از كودتاي 28 مرداد بگيريم؟ آيا اصلا عبرتي براي نسل امروز وجود دارد؟

من بايد روي سرتان آب سرد بريزم. چون من اصلا اين سوال را كه بايد از تاريخ درس بگيريم را قبول ندارم. اگر قرار بود بشر، چه ايراني، چه آمريكايي و چه همه ابناي بشر از تاريخ درس بگيرند جرج بوش نبايد به عراق و افغانستان حمله مي?كرد، همچنين بسياري از نظام?هاي ديكتاتوري بايد از تاريخ درس مي?گرفتند و به مردمشان زور نمي?گفتند، البته كنجكاوي باعث مي?شود كه ما بخواهيم بدانيم در گذشته چه اتفاقي افتاده است. اما درباره 28 مرداد مي?توانم بگويم صرف نظر از اينكه چقدر مي?توان از آن درس گرفت بايد فهميد چرا 28 مرداد اتفاق افتاد.