مصاحبه از طاهره مبارکی

- همانطور که می دانید این روزها مصادف است با صدمین سالروز شهادت رئیسعلی دلواری، برای شروع مصاحبه لطفا درباره هدف رئیسعلی دلواری توضیح مختصری دهید.

- اهداف این قیام مشخص است، چون مقدمه طولانی نداشت که بگوئیم یک سازمان هدفمند با جب حداکثری اتفاق افتاده باشد و یا برای خودش استراتژی خاصی داشته باشد. اینجا ایران بود و انگلیسی ها متجاوز بودند و به قصد اشغالگری آمده بودند و به قصد دوستی نبود. آمده بودند غارت کنند و ببرند بنابراین مسلم بود که شخصی مثل رییسعلی دلواری به حکم دین و برای دفاع از وطن و آن اعتقاداتی که داشته و با آنها بزرگ شده، به مقابله با انگلیسی ها می پردازد. رییسعلی دلواری هیچ سواد سیاسی نداشت و یا جز هیچ حزب یا سازمانی نبود. انگلیسی ها با ارتش کامل به ایران آمده بودند تا بکشند و غارت کنند بنابراین وقتی یک کشوری با ارتش کامل، ناو و صلاح به یک کشور حمله می کند پس مسلم است که مردم آن کشور به مبارزه با آن متجاوز می پردازند.

- این مقاومت قبلا هم سابقه داشت؟ 

- بوشهر قبلا سابقه مقاومت داشت قبل از جنگ جهانی اول انگلیسی ها سه بار به بوشهر حمله کرده بودند و خرابی های زیادی به بار آورده بودند و این در ذهن مردم وجود داشت و هنوز زمان زیادی از آن نگذشته بود که حمله چهارم انگلیسی ها به بوشهر انجام شد. مثل گذشته که بوشهری ها دست به اسلحه برده بودند در زمان باقرخان تنگستانی و زمان مشروطه و حتی پیش از آن در زمان محمدشاه قاجار در ارتباط با قضیه هرات که مردم بوشهر انگلیسی ها را از شهر و کشور خود بیرون کردند و حالا هم ادامه همان مقاومت در برابر آن متجاوزان شخصی به نام رییسعلی دلواری به مبارزه و قیام پرداخت.

- علمای آن دوران چه کسانی بودند و چه نقشی در این مقاومت ایفا کردند؟

- آیت الله بلادی، شیخ مرتضی اهرمی و شیخ محمدحسین برازجانی که مجتهد برازجان بودند و کمی دورتر از این جا که مرتبط با قیام بودند آقای سیدعبدالحسین لاری بودند. این ها همه در قیام مردم جنوب نقش داشتند. درست است که رئیسعلی مبارزه کرد اما حزبی و سازمانی مبارزه نکرد، فقط رئیسعلی یک انسان متعهد و دین دار بود، بنابراین همه جا حاضر بود و تابع حرف علما، حرف آنها را می شنید و حمایت می کرد. علما و تجار در این قیام نقش بخصوصی داشتند. یکی از تجار معروف که نقش خیلی مهمی داشت آقای سید محمدرضا  کازرونی بودند که با وجود منافعی که در بوشهر داشتند از این منافع گذشت و در این قیام کمک زیادی به مردم بوشهر کرد.  

- بوشهر در آن سالها، چه اهمیتی برای انگلیسی ها داشت؟

- بوشهر آن سال ها اهمیت زیادی داشت که البته هنوز هم دارد حدود 180 سال پیش از این، انگلیسی ها در بوشهر نماینده تجاری داشتند و فعالیت های سیاسی انجام می دادند. نمایندگان سیاسی مقیم انگلیس در خلیج فارس و سفارت بزرگی در خلیج فارس و هم این که از بوشهر خلیج فارس را رهبری می کردند، همه ی فعالیت های حوزه ی خلیج فارس در بوشهر حل و فصل می شد. یعنی بوشهر نه تنها یک شهر بلکه یک مقر منطقه ای بود برای انگلیسی ها و از نظر تجاری- سیاسی و راههای ارتباطی داخل ایران اهمیت داشت. همچنین از نظر نزدیکی به عراق و حوزه های شمالی خلیج فارس کویت که انگلیسی ها علاقمند بودند که به آنجا ارتباط داشته باشند و داشتند، به همین علت بوشهر حائز اهمیت بود. در جنگ جهانی اول انگلیسی ها برای آن که بتوانند در خلیج فارس بر عثمانی ها پیشدستی کنند، آمدند بوشهر را گرفتند و این شد مقدمه حمله به عراق چون دست عثمانی ها بود و عثمانی ها جز متحدین که دشمنان انگلیسی ها بودند. همین امر باعث اهمیت بیشتر بوشهر در منطقه شد.

- بعد از شهادت رییسعلی دلواری، مقاومت بر علیه انگلیسی ها در بوشهر چه شد؟

- با شهادت رییسعلی دلواری مبارزه تمام نشد و به شکل های دیگری ادامه پیدا کرد، همه ما می دانیم که رییسعلی دلواری تنها نبود. در کنار رییسعلی دلواری افراد زیادی بودند. تفنگچیان  گمنام و خوانینی که در آن منطقه مبارزه می کردند مثل شیخ حسین چاهکوتایی، غضنفر السلطنه برازجانی، زائر خضرخان اهرمی و خالوحسین بردخونی این ها کسانی بودند که ما آنها را می شناسیم. این ها جز سران و سرداران بودند که بعد از رییسعلی به مبارزه ادامه دادند. اما کنار این ها تفنگچیان بی نام و گمنام هم بودند که ما اطلاع کافی از آنها نداریم ولی اسناد نشان می دهد که همه روزه از کل استان برای مبارزه و دفاع از کشور خود به مبارزین می پیوستند و شهید می شدند. بعد از شهادت رییسعلی قیام کشیده شد به مناطق داخلی تر استان حتی تا 3-4 سال طول کشید که در طی آن انگلیسی ها توانستند خیلی از سران ما را به شهادت برسانند و راه را برای خودشان به طرف شیراز باز کنند گرچه در کازرون با مشکلاتی روبه رو شدند و اینها نشان میدهد که بعد از شهادت رییسعلی قیام تمام نشد.

- این مبارزان از چه مناطقی به قیام پیوستند؟

- از منطقه بردخون، برازجان، اهرم و دشتی و همه مردم از هر منطقه ای به مبارزین پیوستند و تعداد زیادی هم به شهادت رسیدند.

- قیام مردم جنوب چند سال طول کشید؟ 

- نبردی که رییسعلی آغاز کرد کمتر از یک سال طول کشید و خیلی کوتاه بود مبارزات ایشان متاسفانه با شهادت رییسعلی دلواری آن تشکیلاتی که پی ریزی کرده بودند و به رهبری خود رییسعلی ناتمام ماند و به این معنی نیست که تنگستانی ها دست به قیام برداشتند بلکه همه خوانین شهرهای اطراف مثل اهرم، چاهکوتاه، برازجان و اینها به مبارزه ادامه دادند و کسانی که مایل و مشتاق مبارزه جمع شدند و مبارزه را ادامه دادند.

- چند نفر از یاران رییسعلی و همرزمان او شهید شدند؟

- همه یاران رییسعلی یکدست نبودند و از یک منطقه نبودند به خاطر همین اسناد کافی وجود ندارد که چند نفر به شهادت رسیدند از نقاط زیادی می آمدند دشتی، اهرم، دشتستان و... حتی از فارس هم  کسانی بودند که داوطلبانه می آمدند و شرکت می کردند، متاسفانه آمار دقیقی نه از این افراد و نه از تعداد آنهایی که شهید شدند در دست نیست.

- درباره رشادت های رئیسعلی دلواری توضیح دهید؟

- رییسعلی دلواری به رغم سن کمی که داشت صراحت کلام و گفتاری که داشت را هیچ گاه نمی توان انکار کرد حتی در اسناد و مدارک ایرانیان و خارجی ها وجود دارد. در خاطرات وسترچیک هیچ گاه در نگفتند که رییسعلی دلواری خدایی نکرده یک آدم ضعیف و ترسو بود یا اهل معامله بود، ما در اسناد و مدارک این را نمی بینیم. برعکس هر جا که بحث رئسعلی می شود از رشادت ها و نترس بودن او یاد می شود. ما حتی می بینیم که در خاطرات فرنگی ها که در بوشهر بودند و یا اسناد و مدارک حکومتی اشاره شده که رئیسعلی و دیگر مبارزان اهل معامله بر سر اشغال وطن نیستند و مصمم و هدفمند هستند و به راه خودشان معتقدند و هیچ کس نمی تواند رئیسعلی را از تصمیم خود باز دارد.

- نحوه مبارزه ی رییسعلی چگونه بود؟

- یکی از تاکتیک های مبارزه رییسعلی دلواری شبیخون زدن بوده و  بیشتر از غافلگیری دشمن استفاده می کرد و با نیروی کمی می آمد و ضربه می زد و تعداد زیادی از انگلیسی ها را به شهادت می رساند و اجاره نمی داد که تعداد بیشتری از افرادش شهید بشوند.

رییسعلی بیشتر از جاده نیروگاه اتمی فعلی از دلوار، شبانه از کوههای تنگک می گذشتند و در سبزآباد کنسولگری انگلستان که محل تجمع انگلیسی ها بوده به آنها شبیخون و ضربه می زد و از همان راه بر می گشتند تا یک شب دیگر. نحوه مبارزه رییسعلی این گونه بود.

- رییسعلی چگونه به شهادت رسید؟

- یکی از همان شب هایی که آمده بودند شبیخون بزنند بوسیله شخصی که از طرف انگلیسی ها تطمیع شده بود از پشت سر، وی را نشانه می گیرد و به شهادت می رساند. در خاطرات مسترچیک که اخیراً به چاپ رسیده اشاره ای به این موضوع کرده که انگلیسی ها در شهید شدن رئیسعلی دلواری دست داشتند و وقتی خبر شهادت رییسعلی به انگلیسی ها می رسد خیلی خوشحال می شوند که یکی از موانع سر راه خود را برداشته اند و به پیشروی خود ادامه می دهند.

- دولت ایران در مقابل این واکنش انگلیسی ها چه عکس العملی نشان داد؟

- متاسفانه در داخل ایران قدرت، چندان قوی نبود که بتوانند کاری انجام بدهند. حتا متاسفانه اسناد نشان میدهد که بعد از مدتی حاکمای رسمی یران مبارزات مردم را قبول نداشته و درباره آنها کلمات نامناسبی به کار می برند و آنها را یاغی قلمداد می کنند. در آن زمان که احمدشاه قاجار پادشاه بود. تعدادی از دولتی ها از تهران به قم آمدند و بعد در کرمانشاه دولت در تبعید را ایجاد کردند. در ایران قدرت قوی وجود نداشت فقط ژاندارمری بود که تقریبا کمی استقلال داشت و این ها آمدند به دشتستان و کمک هایی کردند اما باعث اخراج انگلیسی ها نشدند.

- اشغال بوشهر در چه تاریخی رخ داد وعکس العمل مردم بوشهر چه بود؟

- یک سال که از جنگ جهانی اول گذشته بود بوشهر اشغال شد و در سال 1915 میلادی رمضان سال 1933 که نقل است هوا خیلی گرم بود. گرچه مردم بوشهر مقاومت کردند اما بوشهر اشغال شد و نیروهای انگلیسی از چند طرف هلیله و ریشهر و شمال شهر به شبه جزیره بوشهر وارد شدند و بوشهر را اشغال کردند و حاکم بوشهر در برابر انگلیسی ها تسلیم شد. ولی مردم از نظر قوه ی مبارزاتی تسلیم نشدند و حمله های پی در پی انجام می دادند. مقر انگلیسی ها که در سبزآباد بود نزدیک به چندین بار مورد حمله قرار گرفت و تعداد زیادی از آنها را به هلاکت رساندند.

- سالها از نهضت مردم جنوب و مبارزه برعلیه انگلیسی ها می گذرد اما بطور جدی نگاهی آسیب شناسانه به این قیام صورت نگرفته است؟

- شاید شکل قیام وقتی جنبه وطن پرستانه می گیرد و بازخورد مثبت داشته باشد کمتر فرصت پیدا شود که آن را به نقد بکشند. در نحوه مبارزه می توان گفت که این مبارزه یک مبارزه اصیل بود. قیام یک عکس العمل در برابر متجاوز است و مفهوم روشن است. با حمله انگلیس به دلوار آسیب های زیادی به آنها رسید. گلوله های توپ که بر سر مردم دلوار می ریختند و باغ هایی که به آتش کشیدند که مردم پناه آوردند به بیابان. همه ی این ها بررسی دقیق و تاریخی می خواهد گرچه همه اسناد و مدارک در دسترس ما نیست که به تحلیل آن مسایل بپردازیم.

- در مورد خیانتی که در قیام وجود داشت توضیحی بدهید؟

- در قیام رییسعلی خیانت زیادی صورت نگرفت فقط همان خیانتی که باعث شهادت رییسعلی شد که البته همان هم خودش خیانت بزرگی بود. به هر حال آن را بدانید که در هر قیامی خیانتی وجود دارد و این مخصوص بوشهر و ایران نیست. در هر جایی اتفاق افتاده و ممکن است اتفاق بیفتد.

- در مورد ارتباط قیام رییسعلی دلواری و نهضت مشروطه توضیح بدهید؟

- مشروطه حدوداً 9-10 سال قبل از قیام رییسعلی دلواری اتفاق افتاد. رییسعلی یک آمادگی ذهنی در جنگ جهانی اول در جریان مشروطه وقتی که جوان بود داشت و در قیام مشروطه شرکت کرد. با کمک دوستان و همرزمان خود که از تنگستان به بوشهر آمدند و گمرک را از دست انگلیسی ها گرفتند. انجمن درست کردند و با انگلیسی ها مبارزه کردند. شاید از همان زمان انگلیسی ها کینه رئیسعلی را به دل گرفتند و این زمینه ای شد که وقتی انگلیسی ها تجاوز کردند رئیسعلی بدون درنگ تصمیم می گیرد که با انگلیسی ها به مبارزه بپردازد.

- نهضت مشروطه چه تاثیری روی قیام رییسعلی دلواری داشت؟

- از نظر ذهنی به شناخت رییسعلی از کارکرد انگلیس های کمک کرد و این زمینه ای شد که رئیسعلی به عنوان یک مبارز ساخته شود. بعد از مشروطه فهم و درک مسائل سیاسی از آن بالا میرود. وقتی جنگ جهانی شروع شد و انگلیسی ها بوشهر را اشغال کردند رئیسعلی دلواری با توجه به مشروطیت، مبارزه با انگلیسی ها را شروع کرد. انگلیسی ها که در تهران طرفدار مشروطه بودند و در بوشهر مخالف مشروطه، چون که منافع آنها در خطر بود یعنی گمرک که رئیسعلی از دست آنها در آورده بود، خیلی برایشان حائز اهمیت بود.

- جایگاه رییسعلی دلواری در کسب استقلال کشور عزیزمان بوشهر چه بود؟

- خیلی موثر بوده و هست که ما هنوز داریم مراسم برگزار می کنیم و از ایشان تقدیر می کنیم. هم در استان و هم در استان های مجاور و در کل کشور. زمانی که سال 1352 دلیران تنگستان ساخته شد در ایران چهره ی رئیسعلی برای آنهایی که شناخته شده نبود، شناخته شد و با این مرد بزرگ آشنا شدند. امروزه شما هر جای ایران که بروید شما را به نام رئیسعلی دلواری می شناسند. این به دلیل همان نقد شدن و سینه به سینه شدن خاطرات و مبارزات و رشادت های رئیسعلی است. و قطعا در جنگ 8 ساله ای که با عراق داشتیم هم موثر بوده در ذهن مردم ما این امر که در مقابل متجاوز باید ایستادگی و مبارزه کرد.

- حرف پایانی اگر صحبتی یا نکته ای هست بفرمایید؟

- امیدوارم این کنگره علمی که در آذرماه در بوشهر برگزار میشود، که آن جا همه مقاله ها و نوشته های خود را می خوانند و تحلیل و بررسی می شود. در این کنگره ی علمی به خانواده ها و بازمانده های شهدایی که همراه رییسعلی دلواری بودند و گمنام هستند و کسی از آنها سراغی ندارد توجه شود و اسناد و مدارکی و یا هر چیزی که درباره یاران رییسعلی است مورد بررسی قرار گیرند تا آنها شناسایی و از آنها تقدیر شود.