مقوله رهایی را می?توان از طریق تقابل با مهم?ترین مفاهیمی توصیف کرد که در جهت?دهی به کل تاریخ جدید و شکل?دهی به آنچه ایدئولوژی خوانده می?شود نقش اساسی دارند: «آزادی» و «عدالت». می?کوشم تقابل میان این دو را با رجوع به تحول تاریخی آنها و آنگاه بازگشت به مفهوم رهایی نشان دهم.

رهایی باید همه?جانبه و همگانی و متکی بر رها?کردن خود باشد و در نتیجه پیوند نزدیکی دارد با «توان?بخشی به خود»
(self-empowerment). برخلاف مفهوم آزادی و سویه?های سلبی و ایجابی آن - «آزادی از» یا «آزادی برای» - در اینجا از آغاز این دو وجه همراه با هم و درهم?تنیده?اند. فراتر از آن، مشخصات رهایی را باید با رجوع به تحقق تاریخی آن در قالب بحث مبارزه طبقاتی و جنبش کارگری مشخص کرد. ولی در وهله اول بهتر است نگاهی انتقادی به دو مفهوم «آزادی» و «عدالت» و نحوه تعبیه?شدن?شان در ایدئولوژی?ها و گفتارهای تاریخ مدرنیته بیندازیم.
١. بستر تاریخی آزادی
ریشه اصلی مفهوم آزادی در تحولات یا انقلاب?های لیبرالی است که عمدتا به قرن هفدهم و اروپای شمالی بازمی?گردند، در پیوند با بستری تاریخی که می?توان تحت عنوان فرهنگ آنگلوساکسون از آن نام برد. نمونه? اولیه آن را در هلند می?بینیم، در بحث?های مربوط به آزادی عقیده، تسامح، حکومت قانون که همه در پیوندند با روی کارآمدن و برجسته?تر?شدن نقش «قشر سوم» - به معنای بورژوازی، تجار، سوداگران، خرده?مالکان، حتی کارمندان، بوروکرات?ها و تکنوکرات?ها - و همچنین کم?رنگ?شدن نقش کلیسا - به ویژه کلیسای متمرکز کاتولیک - و تا حدودی کنترل عملکرد دولت متمرکز و استبدادی. بحران درونی فئودالیسم به شکل?گیری دولت می?انجامد اما ساخته?شدن آن با گذشت زمان به رشد نیروهای اجتماعی جدید و فضای لیبرالی و قانونی دامن می?زند که فیلسوف اعظم آن جان لاک است. پس از هلند به انگلستان می?رسیم. در انگلستان گذر از استبداد به حکومت پارلمانی تحت لوای استقرار «حکومت قانون» رخ داد: تأکید بر حقوق ملت (به?ویژه به لحاظ پرداخت مالیات یا مشارکت در جنگ) در مقابل قدرت دولت که اوج آن انقلاب کرامول در سال ١٦٤٢ است. نمونه سوم، شکل?گیری دولت آمریکا از دل جنگ استقلال است که در تقابل با دخالت?های قدرت مرکزی در انگلستان و با توجه به شکل?گیری یک جامعه بورژوایی مبتنی بر مالکیت خصوصی (و فاقد هرگونه تاریخ پیشاسرمایه?داری) رخ داد. در آمریکا به جهت فقدان سابقه فئودالی، حقوق فردی، حکومت قانون، آزادی عقیده و دین به?سرعت جا افتاد.
با گذر از نمونه اول که شاید به لحاظ تاریخی چندان آشنا نباشد، به دینامیسم درونی ایدئولوژی آزادی می?رسیم که از همان زمان جزئی از فرآیند کلی ظهور لیبرالیسم و شکل?گیری سرمایه?داری بود و سپس با دموکراسی در قالب لیبرال?دموکراسی و در هیأت حقوق بشر، حکومت قانون، تفکیک قوا و محدودکردن دخالت?های دولت گره ?خورد. زمینه این ایدئولوژی اساسا استوار بر آزادی «مرد بورژوای سفیدِ مالک» است؛ یعنی استوار بر مبادله و مشارکت در بازار و آزادی یک سوژه فردی که محتوای آن با منفعت اقتصادی تعیین می??شود. به همین علت جنتلمن?ها، خرده?مالکان، تجار و این?گونه افراد هستند که به عنوان دارندگان حق رأی بر دخالت?های دولت در عرصه مالیات?گیری و جنگ حد می?گذارند و می?خواهند دولت را به شکل قانونی اداره کنند. پایه اصلی آزادی از همان ابتدا دخالت در بازار است. نگاهی به تاریخ تحول جریان لیبرال نشان می?دهد گسترش حقوق به حق رأی - سهل?الوصول?ترین حق - در وهله اول تنها مختص افرادی است که دارای مالکیت بودند. تنها شخص مالک فرد محسوب می?شد و دارای حقوقی در نسبت با دولت بود. پس از قرن?ها مبارزه و درگیری مردم عادی، رفته?رفته حقوق لیبرالی به حق رأی همگانی گسترش می?یابد، آن?هم در ابتدا برای همه مردان (مستقل از اینکه کارگرند یا صاحب ملک و سرمایه) و آنگاه زنان.
الف. دیکنز، جنتلمن و فقیر
عالی?ترین شکل بروز این تاریخ را می?توان در چارلز دیکنز یافت. در آثار او به مفهوم جنتلمن برمی?خورید. جنتلمن بر دارایی استوار است. فرد برخوردار از دارایی شهروند محسوب می??شود و حق رأی و کرامت انسانی و نظایر آن دارد. اگر هلند را کنار بگذاریم، انگلستان و آمریکا سازنده تمدن آنگلوساکسون هستند. در متن رشد لیبرالیسم و شکل?گیری مفهوم آزادی و تبدیل آن به یک عنصر اساسی و مرکزی در گفتارهای ایدئولوژیک و تاریخی، ملت آزاد تنها ملل آنگلوساکسون به شمار می?آیند. درحالی?که بقیه ملل برده?صفت?اند یا حس آزادی و کرامت ندارند این آنگلوساکسون?ها هستند که انقلاب صنعتی می?کنند، به کشف آمریکا نایل می?آیند و در صف اول حرکت تمدن قرار دارند چون ذاتا مستقل و آزاد محسوب می?شوند. آزادی برای آنگلوساکسون?ها معنایی اساسی دارد که در انقلا?ب?ها و نحوه تغییر حکومت آنها تجلی یافته است.
درست همین?جاست که روی دیگر سکه نمایان می?شود. گسترش آزادی و حتی تبدیل آن به نوعی حکومت قانون از طریق انقلاب?هایی که خود را در تقابل با استبداد مطلقه در انگلستان و آمریکا تعریف می?کردند با نقطه مقابل آزادی یا همان بندگی و اسارت پیوند دارد. این قضیه را می?توان در دو پدیده مشاهده کرد: برده?داری و استعمار. به?علاوه، حرکت به سمت آزادی و ایجاد ملت آزاد غیور که خود قانون خود را تعیین می??کند و جلوی پادشاه خم نمی?شود، در مرحله اولیه خود که حقوق و آزادی?ها کاملاً محدود به جماعت دارای مالکیت و شهروندی است هنوز شامل حال کارگران و فقرا نمی?شود. بنابراین، شاید بتوان پدیده سومی نیز به برده?داری و استعمار اضافه کرد: فقرا. در فضای رشد تجاری، بحران فئودالیسم و شروع فردگرایی اقتصادی افسارگسیخته، زارعان از زمین?هایشان کنده می?شوند و با انبوه فقرای شهری در پاریس و لندن و برلین روبه?رو می?شویم. شیوه?های مهار و استفاده از این پدیده وحشتناک است. در لیبرال?ترین کشورها مانند انگلستان کل مسئله به گردن تنبلی فقرا انداخته و با این پدیده به خشن?ترین شکل ممکن برخورد می?شود. حکومت قانون فقر و بیکاری را جرم به شمار می?آورد و مجازات گدایی تا حد اعدام تعیین می?شود. پدیده فقر در رمان?های دیکنز حضوری بارز دارد گرچه ممکن است به لحاظ تاریخی برای ما چندان آشنا نباشند. اما برخلاف پدیده تهیدستان شهری که امروزه بیشتر معضلی جهان سومی به شمار می?آیند و رد پایشان از تاریخ مغرب?زمین زدوده شده است برده?داری و استعمار دو پدیده کاملاً شناخته?شده و هنوز بحث?برانگیزند – هرچند کمتر کسی از پیوند ذاتی آنها با رشد لیبرالیسم در غرب سخن می?گوید.
ب. برده?داری، پدران آزاد?اندیش آمریکا و هلند مداراجو
درست در اوج شکل?گیری ایالات متحده و پدران آزاداندیش آمریکا که قانون اساسی را بر اساس حقوق فردی و آزادی عقیده و جدایی دین از دولت می?نوشتند برده?داری در جریان بود. پدران آزاداندیش خود برده?دار بودند و نقش مؤثری در رسمیت?بخشی به این کار به عنوان یک امر طبیعی داشتند که به گفته ایشان حتی انجیل هم آن را تأیید کرده بود. لاک در تنظیم نظام قانونی یکی از ایالت?های آمریکا (کارولینا) که برده?داری در آن کاملاً تعبیه و تأیید شده نقش داشت. در جنگ استقلال مسئله برده?داری به بحث روز بدل شد. انگلیسی?ها مجبور شدند در دعوای میان انقلابیون آمریکایی و حکومت سلطنتی بریتانیا به این نکته استناد کنند که آزادی?خواهانی که تا این حد از حقوق فردی دم می?زنند و شاه بریتانیا را به عنوان مستبد محکوم می?کنند خودشان برده?دار هستند و هزاران هزار برده را با فجیع?ترین وضع نگهداری می?کنند و این امر در «نظام جمهوری» آنان یک تجارت اساسی است. اما پاسخ انقلابیون آمریکا پرده از حقایق بیشتری بر می?دارد. کل نظام برده?داری و انتقال برده?ها از آفریقا به آمریکا با آن وضع وحشتناک (که حدود ٩٠ درصد تلفات می?داده تا صنعت پنبه در آمریکا بتواند با کار برده?ها رونق بگیرد) محصول تلاش هلندی?ها است – همان طرفداران تسامح و آزادی عقیده که به اسپینوزا اجازه می??دادند کتاب بنویسد و البته این انگلیسی?ها بودند که بعداً آن را ده?ها برابر گسترش بخشیدند. بنابراین، بین آزادی به معنای آزادی فرد مالک مداخله?گر در بازار و آن نوع آزادی که با مبارزات از پایین به گسترش حقوق شهروندی و حکومت قانون می?انجامد تفاوت بسیار است. ناگفته نماند همین مبارزات مردمی در تقابل با مقاومت شدید طبقات حاکم و دولت در برابر گسترش عرصه شهروندی و حقوق لیبرال و «آزادمردی» صورت می?گیرد و با توحش سازمان?یافته مواجه می?شود. اینجاست که جمله مشهور بنیامین مصداق می?یابد: «تمامی اسناد و مدارک تمدن، اسناد و مدارک توحش?اند».
ج. استعمار، ایرلند و انقلاب انگلیس
اما در مورد استعمار بهتر است به وضعیت ایرلند برگردیم. نمونه اولیه?ای که به پیش از شکل?گیری کامل امپراطوری بریتانیا و فراگیر شدن نظام استعماری تعلق دارد؛ همان نظامی که از چین و هند تا آفریقا میلیون?ها انسان را با فرهنگ?های متفاوت به عنوان انسان درجه دو و سه تحت سلطه مستبد و مطلق?گرا در می?آورد و بنیان اقتصادی و حیات اجتماعی آنها را به جهت منافع تجاری و سوداگری و اقتصادی خود نابود می?کند. تضاد بین ایرلند و انگلستان از زمان ظهور پروتستانیسم جزء نزاع?های مذهبی بوده است. هنری هشتم کلیسای انگلستان را از کلیسای کاتولیک جدا کرد، یک کلیسای دولتی ساخت و حرکت به سمت دولت مطلقه را آغاز کرد. منتها نکته جالب این است؛ بزرگ?ترین لشکرکشی به ایرلند دقیقاً پس از پیروزی انقلاب لیبرالی انگلستان و زوال سلطنت مطلقه رخ می?دهد، یعنی پس از غلبه بر شاه مستبد و پیروزی پارلمان در جنگ داخلی به رهبری کرامول. ارتش کرامول بعد از پیروزی به تدریج از عناصر رادیکال آن تصفیه شد؛ عناصری که کرامت انسانی و آزادی و مقابله با ستم و زورگویی را بیش از حد جدی گرفته بودند و ابتدا آن را به سربازان - در تقابل با قشر افسرها - تعمیم می??دادند و سپس به افراد عادی مانند دهقانان و کارگران. این قشر انقلابی ارتش یکدست?کننده?ها (Levelers) نام داشتند. پس از قتل?عام این عناصر در ارتش و کنترل سویه خطرناک انقلابی، بزرگ?ترین و خشن?ترین لشکرکشی به ایرلند – که قابل قیاس با تصفیه نژادی و پاکسازی قومی است - توسط همان ارتش برآمده از انقلاب آزادی?خواه انگلستان رخ می??دهد. شکل ایدئولوژیک این قتل?عام را حتی در اوایل قرن بیستم در جاهایی از لندن با این عبارت می?بینیم که: «ورود سگ?ها و ایرلندی?ها ممنوع». نتیجه این لشکرکشی داغان?کردن پایه?های اقتصادی، انتقال مالکیت زمین?ها و گرفتن تمام اراضی مرغوب و قابل کشت و اعطای آنها به سپاه پروتستان یا خانواده?هایی بود که بعداً به عنوان مهاجرنشین آمدند. اقلیت پروتستانی که امروز در ایرلند شمالی است نتیجه همان اقدام است. این کار را ارتش برآمده از انقلاب ضداستبداد انجام داد که نظیرش در هیچ یک از حملات شاهان مستبد انگلستان به ایرلند دیده نمی?شود. جنگ?ها در آن دوران (یعنی تا قبل از شکل?گیری «ملت آزادمردان تحت حکومت قانون») محدود و مربوط به دعوای بین دو آریستوکراسی بود و هیچ?گاه نتایجی مانند پاکسازی قومی و نژادپرستی و تبدیل ایرلند به یک مستعمره نداشت. چنین قتل?عامی وجه عمده تعبیه مفهوم آزادی در تاریخ مدرنیته را نشان می?دهد.
استعمار در هند، چین و آفریقا در پیوند کامل با شکل?گیری امپراطوری بریتانیا و سایر قدرت?های استعماری تحقق یافت. تشکیل ایالات متحده نیز همراه بود با حرکت به سمت غرب و قلع?و?قمع همه اقوام سر راه براساس مفهوم آزادی، ملت آزاد و فرایند حکومت قانونی. بخش وسیعی از شرق کنونی آمریکا از طریق جنگ با کشورهای جهان سومی یا پس?مانده?های امپراطوری اسپانیا به دست آمده است. تگزاس و کالیفرنیا در اختیار مهاجران اسپانیایی بود که در جریان گسترش ایالات متحده از طریق جنگ و مشابه گسترش امپراطوری بریتانیا به دست آمد.
نمونه فرانسوی آزادی در قرن هفدهم و هجدهم با نمونه?های دیگر فرق می?کند. زیرا بحران فئودالیسم در فرانسه با انگلستان تفاوتی ریشه?ای داشت. آریستوکراسی انگلستان با حرکت بورژوایی جنتلمن?ها و پارلمان در تحدید قدرت شاه و ساختن حکومت قانون همراه شد، حال آنکه آریستوکراسی فرانسه صرفا زائده??ای بود از استبداد مطلقه متمرکز در شخص شاه. اشراف فرانسه از مالیات معاف و به لحاظ فیزیکی اکثرشان در ورسای ساکن بودند و از دهقانان بهره مالکانه می??گرفتند. با وجود این، در انقلاب فرانسه شعار «آزادی، برابری،? برادری» در یک ضدانقلاب بورژوایی ادغام می?شود. پشت سر هر یک از فرازهای تند?و?تیز انقلاب فرانسه - از ١٧٩٢ تا ١٨٣٠ و ١٨٤٨ و نهایتا کمون ١٨٧١ - یک ضدانقلاب بورژوایی داریم که غالبا در هیأت ساختن جمهوری ظاهر می?شود. مثال آن ناپلئون اول و مثال مضحک?تر آن لوئی بناپارت است. در پی این ضدانقلاب?های بورژوایی «آزادی، برابری و برادری» در ایدئولوژی محافظه?کارانه جمهوری?خواهان دست?راستی ادغام می?شود. در دوران ما نیز ادامه این شعار مانع از آن نشد که یک میلیون الجزایری در نبرد با سیستم استعمار فرانسه کشته نشوند یا در می٦٨ قیام کارگران و دانشجوها با استفاده از قدرت پلیس و ارتش سرکوب نشود. در نتیجه سویه ارتجاعی آزادی در نمونه فرانسوی? نیز آشکار است هرچند با ژست انقلابی بیشتری، همان?طور که در عصر ما نیز صرف حرف?زدن درباره «حقوق بشر» در عین پایمال?کردن آن، وجه مشخصه نظام سلطه و ابزاری در دست همه دولت?های کوچک و بزرگ است.
کوشیدم با رجوع به تاریخ، تناقض نهفته در مفهوم لیبرالی آزادی را نشان دهم به?ویژه در پیوند با تحولات درونی کشورهایی که منشأ ظهورش بوده?اند و تأثیر عظیمی که این «ملل پیشرفته و آزاد» به میانجی برده?داری و استعمار بر کل جهان گذاشته?اند. این تناقض شاخه?ای از ایدئولوژی پیشرفت و گره?خوردن آن به تاریخ مدرن است که وقتی از این منظر به آن می?نگریم به عکس خود بدل می?شود: به جای معنای رایج قرن هجدهمی از روشنگری، یعنی پیشرفت تمدن، آزادی، پس?رفتن خرافات و استبداد و ستم با دوگانگی هولناکی مواجهیم که از دل همین حرکت آزادی?خواهانه مدرن و در متن رشد جهانی سرمایه?داری لیبرال بیرون می?زند: برده?داری و استعمار.
٢. بستر تاریخی عدالت
اگر شروع آزادی به قرن هفدهم و هجدهم برمی?گردد، شکل?گیری مقوله?ای به نام عدالت را می?توان به ضدانقلابی که از دل انقلاب?های چپ برآمد بازگرداند. در نیمه اول قرن بیستم، در دوران جنگ سرد یا جنگ «جهان آزاد» با دولت?های متمرکز استبدادی که از دل انقلاب?های مردمی در روسیه، چین و کوبا سر بر آورده بودند، مفهوم عدالت به شکلی صریح یا ضمنی درتقابل با آزادی مطرح شد. رقابت ایدئولوژیک عبارت بود از اینکه اگر مردم در بلوک شرق آزادی ندارند دست?کم به عدالت دست یافته?اند. عدالت در تقابل با آزادی عمدتاً برای توجیه نظام?های سلطه استوار بر اقتصاد برنامه?ریزی?شده دولتی مطرح می??شد. می?توان این نزاع ایدئولوژیک را بر اساس تقابل دو عرصه سیاسی و اقتصادی خواند. زیرا مفهوم آزادی در مقام امری صرفا سیاسی مطرح می?شد، هرچند محتوای آن چیزی نبود جز روابط بازار و حضور افراد در آن که موجب می?شد کسانی دست بالا را داشته باشند که دارای مالکیت?اند و آنها که از مالکیت بهره?ای ندارند به پرولتاریا تبدیل شوند، یعنی به کسانی که تنها راه بقایشان فروش نیروی کارشان است. پس در مفهوم آزادی گرچه محتوا اقتصادی است اما شکل بیان آن سیاسی است. در مورد عدالت، از ابتدا محتوای اقتصادی اجتماعی غالب است و ادعا می?شود این محتوا در نظام?های متمرکز سوسیالیستی تحقق یافته است. روی دیگر سکه، قیچی?کردن سیاست است. زیرا بهای تحقق عدالت این است که مردم سیاست و آزادی نداشته باشند و فقط نظام اقتصاد برنامه?ریزی?شده از بالا زیرنام عدالت منابع را به?گونه?ای تقسیم کند که ظاهراً همگان بهره?ای برابر از آن داشته باشند. چنان?که همه می?دانیم، دولت?های سوسیالیستی نتیجه انقلاب?های مردمی در گسست از سرمایه?داری بودند. اگر مفهوم عدالت را در پیوند با دولت بپذیریم - به عنوان چیزی که دولت اعطا می?کند – باید گفت سوسیالیسم واقعا موجود به?راستی تا حدودی در تحقق واقعی این امر موفق بود. زیرا حداقلی از برخورداری از زندگی مادی را به شکل متناسب?تری از جامعه سرمایه?داری فراهم آورد؛ چه در چین که مسئله غذا رساندن به میلیون?ها نفر بود، یا در روسیه و اروپای شرقی که از سطح زندگی بالاتری برخوردار بودند. می?توان با شواهد و مدارک اثبات کرد دست?کم مردم چکسلواکی در سال ١٩٧٥، به?رغم سرکوب بهار پراگ و حضور تانک?های روسی در پایتخت، از مردم پرتغال در «جهان آزاد» به رهبری آمریکا وضعیت بهتری داشتند.
مع?الوصف دوگانگی مفهوم عدالت نیز در این واقعیت نهفته بود که از دل انحطاط انقلاب?های قرن بیستم برخاست و ثمره نوعی ضدانقلاب بوروکراتیک بود که از بسیاری جهات قابل مقایسه با ضدانقلاب?های بورژوایی نبود، هرچند نتیجه نهایی هر دوی آنها نظام?هایی مبتنی بر سلطه بود که در آنها آزادی و عدالت صرفاً نام?هایی توخالی بودند.مسیر تاریخی عدالت در قرن بیستم در قالب دیدی خطی از تاریخ ترسیم می?شود.
روایت استالینیسم از تاریخ، از کمون اولیه شروع می??شود و به برده?داری و سرمایه?داری و ضرورتا سوسیالیسم می?رسد. همه اینها تحت حمایت پدربزرگ پرولتاریای جهان رخ می?دهد که هدایت قوانین تاریخ را به دست دارد. ماتریالیسم تاریخی (ساخته و پرداخته مارکسیسم روسی) - اصطلاحی که، به گفته ماسیمیلیانو تومبا، مارکس هرگز به کار نبرد - شکل دیگری از ساختن سلطه بر طبیعت و آدمی را در قالب تاریخ خطی به سمت پیشرفت و بهبود تحمیل می?کند. در این بستر مفهوم عدالت به نقطه کانونی یک ایدئولوژی دولتی، سلطه?گر، خشن و جنگ?طلب بدل می?شود و در عمل نظامی اجتماعی را شکل می?بخشد با همه مشخصاتی که در لیبرالیسم غربی نیز می?بینیم. دیالکتیک تاریخی نشان می?دهد چه سوسیالیسم واقعا موجود و چه لیبرالیسم غربی تکرار سلطه بوده?اند و در نتیجه هر دو به نحوی مشابه عمل کرده?اند. از این?رو، مشاهده می?کنیم با وجود بریدن نصفه?و?نیمه از بازار جهانی و سرمایه چگونه سرمایه?داری به بلوک شرق بازمی?گردد. چه با فروپاشی شوروی و چه با حفظ نظام سیاسی سابق (همچون مورد چین و ویتنام) بلوک شرق در شکل کارآمدتر و سودآورتر سلطه یعنی در سرمایه??داری جهانی ادغام می?شود و دیگر خبری از اقتصاد برنامه?ریزی?شده نیست.
باید به دگردیسی تاریخی مفهوم عدالت در پوپولیسم دست?راستی نیز اشاره کرد که به تجارب اخیر ما بیشتر مربوط می?شود: استفاده از مفهوم عدالت در انواع پوپولیسم راست افراطی که اینجا و آنجا در جهان سوم بیرون می?زند و تحت عنوان عدالت از نو نظام متمرکز بسته? و کاملاً غیرعادلانه را سازمان می??دهد که به ظاهر برخوردار از مشروعیت مردمی است. ابزارهای این نوع پوپولیسم برای همگان شناخته?شده است؛ مسکن مهر، اعطای یارانه و انواع غارت و اختلاس و غیره که تحت عنوان عدالت?طلبی و دمیدن در دوگانه شرق و غرب یا عدالت و آزادی از سوی نوکیسه?گان عوام?فریب تبلیغ می?شود.
بنابراین نمونه?های تاریخی تحقق ایدئولوژی عدالت نیز کارنامه بهتری از تحقق آزادی ندارد. اما نباید این امر را با ایدئولوژی به معنای آگاهی کاذب یا حتی دروغ یکی گرفت. مسئله این نیست که عده?ای به نام عدالت دروغ گفتند یا آزادی آن?سان که جان لاک بیان می?کرد دروغ بود، بلکه این نمونه?ها فرایند?هایی تاریخی?اند که گسست?ها و تنش?های درونی آزادی و عدالت را عیان می?کنند. یکد?ست?سازی، جایی رخ می?دهد که این تنش?ها و درگیری?ها در یک تاریخ کلی به نام تاریخ تجدد، یا تاریخ حرکت به سوی ترقی و پیشرفت و تمدن ادغام می?شوند و کلیتی بی?نقص را می?سازند، آن هم نه صرفاً به یاری فریب و دروغ، زیرا این یکدست?سازی از خود واقعیت شروع می?شود. بدین?صورت که گویی ما به راستی با نوعی دینامیسم پیشرفت در بریتانیای قرن هجدهم و نوزدهم و آمریکای قرن بیستم روبروییم که هیچ جای دیگری وجود نداشته است. آزادی و برابری نه به?عنوان دستاورد مبارزات کارگران، زنان و فرودستان بلکه به?عنوان مزایای دولت و نظام حاکم، نهادینه و مستقر می?شوند- به?عنوان واقعیاتی ملموس و سنجش?پذیر (و پیروزی غرب بر شرق هم اساساً نتیجه همین «واقعیت?ها» بود). آنچه غیرقابل درک و بیرون از «تجربه علمی» باقی می?ماند شکاف?ها، بحران?ها و فجایع خود سیستم است. از این?رو، باید به حدود درونی ایدئولوژی پیشرفت و توسعه و تاریخ حقیقی آن اشاره کرد. حرکت سرمایه?داری حتی در همان قدم?های اول خود با تناقضات سیاسی و اجتماعی در واقعیت آمیخته است اما کوشیده می?شود در قالب مفهوم آزادی جلوی انفجار تنش?ها و حضور سویه?های سیاه و ظلمانی گرفته شود. هر دو مفهوم آزادی و عدالت از دل یک واقعیت متناقض برمی?خیزند و باید بیش از آنکه دنبال یافتن دروغگو باشیم، بتوانیم بر گسل?ها و شکاف?ها و امکانات تحقق?نیافته درون حرکت تاریخی انگشت بگذاریم. همین?جاست که مفهوم رهایی مطرح می?شود.
 ٣. رهایی بنیاد رهایی
ریشه رهایی به تحولات انقلابی نیمه قرن نوزدهم تا امروز برمی?گردد. اگر به مفهوم رهایی مرکزیت بخشیم دوره?بندی حاکم بر قرن بیستم نیز رنگ می?بازد. رهایی از دل حرکت تاریخی سرمایه?داری و جهانی?شدن آن بیرون می?زند. تحقق تاریخی آن، تأمل بر واقعیت و نظریه?پردازی جنبش کارگری را ضروری می?سازد. نظریه?پردازی آن به دست مارکس صورت می?گیرد که تحول فکری و نظری?اش در نسبت مستقیم است با درگیری?اش با فرایند رشد سرمایه?داری و تجدد و انقلاب?های گوناگونی که در این مسیر رخ می?دهند.
اما پیش از ورود به بحث تاریخی، باید بر سویه همه?جانبه و همگانی «رهایی» تأکید کرد. سویه?ای که آن را از آزادی و عدالت مجزا می??کند. به?همین جهت، ردپای رهایی نه فقط در جنبش کارگری بلکه در رهایی زنان و ملل مستعمره قابل مشاهده است.? حرکت به?سوی رهایی از آغاز کمتر به نهادسازی و دولت- ملت?سازی به?ویژه در مورد اقوام غیراروپایی گره می?خورد و به نظر می?رسد مفهوم رهایی به این دوگانگی سیاسی- اجتماعی تن نمی?دهد. شاید فرق مهم رهایی با آزادی و عدالت در همین امر باشد. هم آزادی و هم عدالت به نحوی به دولت وصل می?شوند؛ آزادی را باید مانند یک حق از دولت طلب کرد، و عدالت نیز در تجربه تاریخی ما هدیه?ای است که دولت در مقام خدای جدید در بهشت سوسیالیسم واقعی به افراد اعطا می?کند. دوگانگی سیاست و جامعه در آزادی و عدالت از این قرار است: در اولی ظاهراً سیاست برجسته است و محتوای اجتماعی کنار گذاشته می??شود. در دومی سویه اجتماعی- اقتصادی پررنگ است و سیاست قیچی می?شود. نهایتا در هر دو مورد قضیه به نفع دولت تمام می?شود.
به نظر می?رسد مفهوم رهایی از ابتدا واکنش یا تلاشی بوده برای مقابله با این دوگانه?سازی و ایستادن جلوی تقسیم?بندی میان سیاست به?عوض جامعه و پل?زدن میان این دو حوزه. همین امر امکان داده رهایی در تقابل با آزادی و عدالت، همه?جانبه و همگانی و خودساز باشد. خودش خود را خلق کند و از بدل?شدن به یک وسیله در مکانیسم «وسیله و هدف» یا «علت و معلول» سر باز زند. آزادی به?راحتی بدل به وسیله?ای می?شود در خدمت پیشرفت که قابل استفاده و سوءاستفاده است. همین اتفاق برای عدالت هم رخ می?دهد. ولی در رهایی از ابتدا با حلقه?ای روبه?روییم که قدرتمند?شدن و رسیدن به قدرت بالقوه، خود موجب رهایی بیشتر می?شود. بنابراین با وسیله و هدف روبرو نیستیم که بتوان در قالب نظام?های عقلانیت ابزاری برای آن نسخه پیچید. رهایی بنیاد رهایی است و به همین علت به دوگانه سیاست- جامعه تن نمی?دهد. تمام تنش و درگیری موجود در این مفهوم که تاریخ آن را با شکست?های متوالی قرین ساخته از دل تلاش برای پل?زدن میان این دو حیطه برمی?خیزد، آن?هم نه به شیوه? مکانیکی زیربنا- روبنا یا از طریق راه?حل?های حاضرآماده و نوشته?شده است. نکته مهم در فهم و نقد تحول اندیشه مارکس و نظریه?پردازی رادیکال رهایی?بخش دست?و?پنجه نرم?کردن با همین تنش است: چه ارتباطی هست میان دینامیسم سیاسی و ساختار اجتماعی؟ تنشی که در اندیشه مارکس عمدتاً در قالب فاصله میان انقلاب سیاسی و اجتماعی بیرون می?زند. مارکس رهایی را به دومی نسبت می?دهد، منتها انقلاب اجتماعی چیزی نیست جز فورانی در اولی یا به قول مارکس یک «انقلاب در انقلاب» است. بدون فعال?شدن شکاف یا شکاف?های درونی انقلاب?های سیاسی، تمامی آن?ها به ضدانقلاب ختم می?شوند.