دکتر محمود دهقانی

مهندس عبدالحمید اشراق خادم جهانی فرهنگ ایران که تا واپسین دم عمر دست از تلاش در راه هنر زادبوم  خود بر نداشت، در پاریس چشم بر جهان فرو بست. این فرهیخته بلند آوازه در گستره هنر و معماری نه تنها در ایران بلکه در جوامع دانشگاهی سراسر جهان نیز شناخته شده بود. مهندس اشراق بیش از سه دهه  در ایران و پس از آن سی سال در اروپا در محافل فرهنگی و هنری برون مرز با تلاش و گرد هم آوردن هنرمندان بلند آوازه ایرانی و غیر ایرانی، شعله جاویدان فرهنگ ایران را به آن گونه که لایق ستایش است در انجمن ها و در میان اساتید هنری دانشگاه های برون مرز برافروخته نگاه داشت. روزگاری که در بلندگوهای دشمنان با سم پاشی های ضد ایرانی و  ناوک های زهر آلود، فرهنگ ملی ایران را نشانه می گرفتند، مهندس اشراق با سخنرانی ها و تلاش در دانشکده ها و نمایشگاه های هنری در اروپا و دیگر کشورها، هدف دشمنان را نقش بر آب می کرد و چهره زیبای فرهنگ و هنر زادبومی خود را برجسته به نمایش می گذاشت. این هنرمند بزرگ خستگی ناپذیر ایرانی که روزگاری سردبیر مجله های "موزیک ایران" و مجله دوزبانه فرانسوی – فارسی "هنر و معماری" در ایران بود، در اروپا نیز  پایه گذار انجمن های هنری و فرهنگی شد و دسته ها و گروه های هنری را در ارتباط تنگاتنگ با هنرمندان و دلسوزان فرهنگی درون ایران قرار می داد. وجود این هنرمند آزاده که سال ها در دانشگاه های ایران درس داد، پل سترگ تبادل فرهنگی میان هنرمندان خارجی و ایرانیان برون مرز با هنرمندان درون ایران بود.

 مهندس اشراق در پیش از انقلاب و در روزگاری که معماری ایران نیاز مبرم به یک رسانه داشت، با چاپخش مجله ای در گستره معماری و با تاسیس نخستین بنگاه "کارتوگرافی" در کشور، پانزده جلد نقشه شهرهای ایران را به دو زبان فارسی و انگلیسی آبرومندانه چاپخش نمود. همراه بلند آوازه گانی چون شادروانان مهنس فروغی، مهندس پیرنیا و شادروان مهندس هوشنگ سیحون به شایستگی توانستند به معماری ایرانی سر و روئی ارزشمند بدهند. شادروان مهندس اشراق که زبان فرانسه را خوب آموخته بود پس ازآن که سال ها در زمینه موسیقی ایران کار کرد و در دانشکده هنرهای زیبا ی تهران آن رشته را فرا گرفت برای ادامه تحصیل به عنوان دانشجوی برگزیده به پاریس رفت و در رشته معماری دانش آموخته دانشکده هنرهای زیبای پاریس (بوزار) شد.

 در بازگشت به ایران توشه راه او پایان نامه ای بود که  در باره شهرسازی و پیرامون مسئله زباله های پاریس نگاشته بود. در روزگاری که شادروان مهندس هوشنگ سیحون در سال ۱۳۳٤ ریاست دانشکده هنرهای زیبای تهران را بر عهده داشت، از مهندس اشراق جویای پایان نامه شد تا در کتابخانه دانشکده، دانشجویان بتوانند از آن استفاده کنند. از آنجا که پایان نامه بسیار ارزشمند بود، رونوشت آن را به شهردار و انجمن دست اندرکار امور شهرها دادند و پایان نامه توانست خدمت شایانی برای پیشبرد بهسازی در گستره شهر تهران شود.

 مهندس سیحون چون مهندس اشراق را که سر شار از نیرو و اندیشه ژرف در امور شهر سازی بود بخوبی می شناخت با او به گرمی سخن گفت و چیزی نگذشت مهندس اشراق انجمن آرشیتکت های ایران که در سال های دهه بیست پایه ریزی شده و در نیمه راه از فعالیت بازمانده بود را با گرد هم آوردن معماران و دست اندرکاران، پر جنب و جوش کرد. دسته ای از نیروهای جوان دانش آموخته از دانشکده، در کنار شادروان فروغی، بدیع ، فرمانفرماییان و شادروان سیحون انجمن را دوباره به راه انداختند و آن انجمن تا سرآغاز انقلاب بهمن ۱۳۵٧ به کار خود ادامه داد.

 کار ارزشمند و اندیشمندانه مهندس اشراق در جامعه سنتی ایران که از دیرباز تا سال های نخست روزگار قاجار حتا در بیشتر موارد شالوده و پی ساختمان ها از طرحی یکنواخت پیروی می کرد، دگر گون کردن روال پیشین و گرد هم آوردن مهندسان و معماران بود. با سمینارها و سخنرانی ها و برقراری رابطه هنر معماری که همچنان برای خیلی ها ناشناخته بود آن را به میان مردم کوچه و بازار بردند و مقوله معماری در اندیشه عامه مردم در جامعه جا باز کرد.

به همت ایشان نه تنها معماری ایران دارای نشریه ای آبرومند در حد اروپا شده بود بلکه در شصت و یک سال پیش درمجله " موزیک ایران" نیز بحث "ربع پرده" را به میان آورد که مورد پسند هنرمندان قرار گرفت و از آن میان با پاسخ استاد ابوالحسن صبا در مجله  بحث های علمی داغی در باره موسیقی ایرانی در گرفت. با مقاله ای از سعدی حسنی بحث گسترده ای در گستره موسیقی سنتی راه افتاد چرا که نوشته بود : "علت اصلی آن که موسیقی دان های ما فاصله "ربع پرده" را که در موسیقی ایرانی وجود دارد به عنوان یک سنت دیرینه و مهم تلقی کرده اند و با وجود موانعی که در پیشرفت موسیقی ایجاد شده حاضر نیستند آن را حذف کنند". این فرهیخته ایرانی مقالات بسیاری در گستره معماری و موسیقی در ماهنامه "روزگار نو" به سردبیری شادروان اسمعیل پوروالی که در دولت ملی دکتر محمد مصدق معاون رئیس تبلیغات دولت او بود، در فرانسه به چاپ رساند و بحث "ربع پرده" موسیقی را پس از چند دهه دوباره در "روزگار نو" ادامه داد که نسخه ای از ماهنامه "روزگار نو" هر ماه به کتابخانه ملی دانشگاه تهران برای استفاده اساتید و دانشجویان فرستاده می شد.

 هم زمان با چاپ مقالات مهندس اشراق در مورد موسیقی ایران، در کنگره ای که توسط پروفسور "شوماخر" رئیس مرکز مطالعات موسیقی دانشگاه  کلن آلمان باز گشائی شد و سخنرانان سرشناس ایرانی و اندیشمندان غیر ایرانی شرکت داشتند در باره  موسیقی ایرانی و بویژه "ربع پرده"بحث دامنه داری به میان آمد.

 مهندس اشراق در پیشبرد دانشنامه "ایرانیکا" که با همت پروفسور احسان یارشاطر و با پشتیبانی دانشگاه کلمبیا به زبان انگلیسی به قلم متخصصان برجسته در مورد فرهنگ و تاریخ ایران به چاپ می رسد نیز با تلاش شبانه روزی خود سهیم بود. این دانشنامه سرچشمه بزرگی برای دانستنی های گسترده در باره فرهنگ و پیشینه و تمدن ایران و کشورها و نواحی دیگری که به یکی از زبان های ایرانی سخن می گویند به چاپ می رسد.  با ابتکار فرهنگی و پشتیبانی های او انجمن های دوست داران دانشنامه "ایرانیکا" نه تنها در فرانسه و برخی از شهرهای اروپا بلکه در استرالیا نیز پایه گزاری شده است تا در جوامع دانشگاهی کشورها مشعل فرهنگ ایرانی جاودانه بماند و نسخه های دانشنامه در دسترس دانشجویان و اساتید قرار بگیرد.

 در برگزاری نمایشگاه هائی که از سوی کتابخانه ها ی دولتی فرانسه و موزه های اروپائی برگزار می شد از مهندس اشراق پژوهنده تاریخ معاصر و رئیس انجمن آرشیتکت های ایرانی در فرانسه و مسئول انجمن فرهنگ ایران در پاریس دعوت شده و در رابطه با فرهنگ باستانی و ملی ایران با ایشان مشورت می شد. مهندس اشراق شناخت ژرفی از تبادل فرهنگی ایران با اروپا بویژه ایران با فرانسه داشت چرا که پیشینه فرانسه در گرد آوری آثار هنری شرق از سال های ۱۶٧۵ میلادی برابر با ۱٠٨۶ هجری، در روزگار فرمانروائی شاه سلیمان صفوی آغاز شده است. در آن روزگار کتابخانه لوئی چهاردهم به فرمان پادشاه فرانسه نزدیک به ۱۳۳ نسخه از آثار ایران را خریداری کرد و گرد آوری آثار هنری ایران و ابتکار آن در سفرهای "ژان شاردن" طلا فروش و جهانگرد فرانسوی که سال ها در اصفهان زندگی کرده و به زبان فارسی تسلط داشت صورت گرفته بود.

شادروان مهندس اشراق در سراسر زندگی پر ثمر خود لحظه ای از فرهنگ و هنر ایران غافل نماند و همیشه در حال پژوهش، سمینار، سخنرانی و برگزاری نمایشگاه بود. این نگهبان و دلسوز فرهنگ ایران ٨٤ سال مجال زندگی یافت.  در ۲۳ ژانویه سال ۱٩۳۱ در شیراز چشم بر جهان گشود و در ٩ دسامبر ۲٠۱۵ در پاریس تختگاه فرانسه چشم بر جهان فرو بست. یاد این شمع فرو خفته گرامی باد. 

 توضیح: برای این نوشته از یاداشت هائی که در حین گفتگوهای های تلفنی با شادروان مهندس اشراق بر روی کاغذ می نوشتم، نامه هائی که از ایشان دریافت می کردم  و همچنین مجلات "روزگار نو" و "ره آورد" که پیشتر از پاریس برایم پست شده بود استفاده شده است.