فاطمه زیرراهی : دانشجوی کارشناسی رشته تاریخ در بوشهر

مردم استان بوشهر همچون همه استان های کشور از دیرباز تا به امروز برای به دست آوردن آسایش و آسودگی در زندگی به ابتکار و نوآوری روی آورده اند.یکی از هوشمندی ها ی بشر حفر قنات و استفاده از آسیاب های آبی بوده و در این راه ایرانیان همواره بدلیل کمبود آب  در استان های کشور، پیشتاز  ابتکار  استفاده از آب قنات برای آسایش خود بوده اند. واژه آسیاب از دو بخش (آس) و (آب) ، با توجه به تحول آوایی و هجانشینی واژگانی به صورت آسیاب درآمده است. در فرهنگ معین درباره، واژه آسیاب نوشته شده که : دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگی که در زیر قرار دارد با میله ای که از میان سوراخ زیری رد شده ، سنگ بالایی را با کمک دست آدمی یا ستور یا باد یا آب و ... چرخش  درمی آورد. و حبوبات و غلات را خرد و آرد می کرد.

اختراع آسیاب آبی و انواع آسیاب ها نشانگر دانش و بینش ژرف هزاره ها در همه گستره علوم از جمله آبشناسی است. در استان بوشهر بویژه در منطقه دشتستان آسیاب های فراوانی بوده و تاکنون آثاری از آن ها برجا مانده که در این نوشته بسیار کوتاه به چکیده ای از آن پرداخته خواهد شد. در روزگاران گذشته پیش ازآنکه صنعت ماشین سربرون بیاورد، روزهای به آسیاب رفتن برای آرد کردن گندم و جو نیز به گونه گرمابه رفتن برای مردم لذت بخش بوده است اگر در گرمابه مردم با هم گفتگو داشتند و گاه مرکزی برای شعر و چکامه و حتا صحبت از خرید و فروش کالا می شد ، در آسیاب نیز در گرمای تابستان اتاق آسیاب جای دلنشینی برای استراحت بود. 

باگردش سنگ بالائی وصدای برخورد آب با پره ها که باعث خنکی داخل اتاق آسیاب می شد وصدای دلنشینی داشت کسانی که برای آرد کردن گندم وجو به آسیاب می رفتند درخود یک آرامش درونی حس می کردند ودرحین انتظار برای آرد باصدای چرخش سنگ آسیاب وصدای شرشرآب اندکی درازمی کشیدند و به خواب می رفتند.

درمنطقه دشتی استان بوشهر آسیاب های آبی برجامانده بسیاری هست که نشانگر تلاش مردم برای به گردش درآوردن زندگی در این سامان بوده است. این آسیاب ها هر یک در روزگارانی متفاوت ساخته شده اند.آسیاب های آبی جم – آسیاب های منطقه خائیز تنگستان یادگاری ازروزگار قاجار می باشند .پیشینه آسیاب های آشی روستایی در نزدیکی خائیز از توابع شهرستان تنگستان ، به روزگار ساسانیان می رسد. آسیاب های آبی مخدان به دلیل نزدیکی به رودخانه و با ابر و باد و مه و خورشید سائیده شده و آسیب های فراوان دیده است. آسیاب های آبی مربوط به حوزه حله وآسیاب های آبی زیرراه نشان از شکوه و رواج این روستای تاریخی در روزگار ساسانیان دارد.

آسیابهای آبی و در نظر داشتن راه کار اقتصادی آن:

در مناطق خشک ایران این نوع آسیاب روی قنات ساخته می شود. ایجاد آسیاب ها بر روی قنات این امکان یا موقعیت را بوجود می آورد که بخش یا تمامی مخارج قنات ها مانند نگهداری ، تعمیر، لایروبی تامین گردد، و این یکی از دلایل ایجاد آسیاب بر روی قنات بوده است. در گذشته بسیاری از کسانی که قنات را حفر می کردند به جای دستمزد خود حواله آرد دریافت می کردند و زمانی که به پول  نقد احتیاج داشتند این حواله ها را بفروش می رساندند. حفر آسیاب گاهی برای آبرسانی جنبه تکنیکی داشته و حفر آن اجباری بوده است که بدین ترتیب می خواستند آب را به زمین های پایین دست برسانند . برای آن کار بهترین راه این بود که آسیابی ایجاد کنند تا آب را به تنوره آسیاب برسانند و از تنوره تا محل جدید، دالان های زیرزمینی حفر کنند. که در ادامه در مورده ساخت آسیاب بیشتر صحبت خواهم کرد. 

گاهی نیز حفر آسیاب جنبه حقوقی پیدا می کرد. برای نمونه مردم یک ده یا روستا اگر می خواستند چاه های قنات را در روستایی دیگر حفر کنند، مردم آن روستا به شرطی رضایت می دادند که آن ها سهمی در آسیاب داشته باشند.که در حقیقت " ایجاد آسیاب حق عبور بوده است". بنابر گفته برخی از اهالی سالمند محلی ایجاد برخی از آسیاب ها فقط به علت انسانی و نیاز مبرم یک منطقه به آسیاب بوده است.در حقیقت عمل ایجاد آسیاب به عنوان کاری نیک شناخته و باعث می شده که زنان  از آرد کردن گندم با آسک های دستی و از درد شانه رهایی یابند. همچنین به صورت معین نتیجه اقتصادی نیز در پس این کار نیک پدیدار می شده است. یکی دیگر از نتایج وجود آسیاب های آبی تحولی در تقسیم کار بین زن و مرد بوده است. بدین ترتیب که بخشی از نیروی کار زن ها آزاد و در صنایع دستی به کار گرفته شد و مردها وظیفه ای جدید پیدا می کردند. با توجه به شواهد، آسیاب آبی بیشتر متعلق به روزگارانی است که مبادلات بسیار کم وجود داشته است.

بخشی از سهم آرد آسیاب حواله افراد حفر کننده قنات که در روی قنات کار می کردند بوده است. با خرابی و از کار افتادن آسیاب های کوچک روستایی و به کارگیری آسیاب های دیزلی و الکتریکی در شهر ها، وابستگی روستاها به شهرها و شهرک ها افزایش یافت . آسیاب های کوچک شهری نه تنها بخشی از جامعه روستایی را تامین می کردند بلکه در بالا بردن استقلال معیشتی روستاها نسبت به شهرها سهم بسزایی داشتند. در دنیای پرمصرف امروز چیزهای کوچک جایی ندارند و اگر با دیدی گسترده تر به این مورد نگاه کنیم می بینیم آسیاب های آبی بر روی رودخانه شاهپور در روستای زیرراه توابع سعدآباد استان بوشهر یکی از عوامل در کاهش تولید گندم در روستاها  و فرسودگی و از کارافتادگی آسیاب ها می باشد.

 جا دارد هم اکنون که به علل مختلف قنات ها خشک شده اند یا در حال خشک شدن می باشند برخی از سازمان ها مانند میراث فرهنگی و گردشگری که خود را میراث دار آثار فرهنگی و باستانی می داند و همچنین متولیان امور آب استان به عنوان حافظ و نگهبان آب از این آثار برجامانده که خود نمونه بارز هنر معماری ایرانی  در روزگاران گذشته می باشد، نگهداری و با این تنوع منطقه را گردشگر پذیر نمایند . 

چگونه آسیاب آبی ساخته می شده  است:

نخست از هر چیز  باید برای ساخت و راه اندازی آسیاب آبی جای آن را به گونه ای برگزینند که تشکیلات مزبور پایین دست آب باشد و سطح آب هر چه بالاتر می بود، کار ها آسان تر می شد. در آغاز به کار ساختن آسیاب ، یک استوانه که با سنگ و ساروج به ارتفاع ٦ تا ١٠ متر و قطر ٢تا ٣ سانتی متر که دهانه آن همواره باز می بود به کار گرفته می شد تا آب از راه دهانه وارد استوانه شود. ته استوانه دارای سوراخی به قطر  ٣ تا ٤ اینچ  بود که آب به شدت از آن خارج و این استوانه را تنیره می نامیدند . دو سنگ دایره گون با شعاع های مساوی که هر یک ٧٠ تا ٨٠سانتی متر هستند و هر دو هم وزن با یکدیگرند را با چکش درست کرده ، از وسط سنگ ها یک دایره کوچکی به شعاع ٥  تا ١٠ سانتی متر ایجاد نموده و یکی از سنگها را تقریبا به ارتفاع دو متر و با فاصله ٥/٢متر درست روبروی دهانه ایجاد شده در ته استوانه بطور ثابت قرار می دادند. اطراف آن را با سنگ و ساروج با دقت زیاد پر کرده که سنگ با سطح ساخته شده هیچگونه پستی و بلندی نداشته باشد . سنگ دوم نیز که هم اندازه سنگ نخست می باشد به طور آزاد بر روی هم ثابت قرار         می گیرند . در سوراخ یا همان دایره کوچک که در سنگها ایجاد شده حلقه آهنی محکمی بکار گرفته شده و یک میله چوبی از حلقه ها ی آهنی گذشته و رو به روی سوراخ استوانه ( تنیره) قرار می گیرد. چندین پره چوبی محکم در میله جاسازی می شد که هنگام خروج آب از سوراخ استوانه ( تنیره) به پره های جاسازی شده به شدت برخورد می کرد و باعث حرکت سنگ بالائی می شد . یک میله افقی در نقطه پایین میله عمودی قرار داشت که به این میله افقی پای آب گفته می شود. با بالا و پایین کردن این میله ( پا) ،  میله عمودی و پره مربوطه و همچنین سنگ بالائی به مقدار خیلی خیلی کم بالا و پایین شده که این کار جهت نرم کردن آرد یا زبر کردن آن و زیاد و کم کردن سرعت آسیاب یا همان سنگ بالائی می گشت.

 در مجاور سنگ بالائی یک حوضچه تقریبا ٢*٢ ساخته می شد که سوراخی نیز در گوشه آن قرار داشت و به آن کته گفته می شود. گندم یا جو ابتدا در کته ریخته می شود و در زیر سوراخ کته یک قیف از جنس برگ درخت خرما تهیه و به گونه ویژه ای به سنگ بالائی وصل است. گردش و ساخت آن به این گونه است که مقدارگندمی که از سوراخ کته به داخل قیف ریخته می شود با تکان خوردن و گردش سنگ بالائی به داخل حلقه آهنی ریخته می شود. دانه های گندم وجو در بین سنگها قرار می گیرند که با  خرد شدن گندم و جو و گردش سنگ بالائی ،  آرد می شود. پس از آن که آرد  در اطراف سنگ زیرین جمع شد آسیابان آن را در کیسه ریخته و تحویل می دهد. 

 در گذشته در قبال آرد کردن گندم یا جو پول می گرفتند و یا آنکه آسیابان از همان آرد تهیه شده سهمی را به عنوان کارمزد برمی داشت. گفتنی است که در هر محلی که آسیاب آبی  وجود داشت هر روز درآمد آسیاب را بدین ترتیب تقسیم می نمودند. دو روز در هفته سهم سادات بود. دو روز سهم دهدار محل و دو روز سهم بقیه افراد و یک روز هم سهم خود آسیابان بوده است.  این درآمد بستگی به گردش موفق آسیاب داشت. سهمیه اجتماعی مردم به گونه ای با مساوات همراه بود برای نمونه ممکن بود که دو روز سهم یکی از تهی دستان باشد اما در همین حال اگر در آسیاب خرابی ایجاد می شد نیز هزینه راه اندازی آسیاب به گونه ای تقسیم می شد. از این رو ضرب المثل عوام "آسیاب به نوبت" شاید از همان روال تاریخی بر گرفته شده است.

پانوشت:

- برگرفته از تحقیقات محلی.