درحالی?که بیش از یک??میلیون?و ٤٠٠ هزار نفر از حدود سه? میلیون ترکیه?ای?هایی که خارج از کشورشان زندگی می?کنند در رفراندوم سرنوشت?ساز روز یکشنبه شرکت کردند، در انتخابات حساس ریاست?جمهوری ۹۲ در ایران فقط ۱۱۶? هزار نفر از شهروندان خارج از کشور شرکت کرده بودند. طبق اظهارات دبیرکل شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، پنج تا شش? میلیون ایرانی خارج از کشور زندگی می?کنند که هفت  درصد از جمعیت کل کشور را شامل می?شود. با این حساب، مشارکت ۱۱۶? هزارنفری در انتخابات سال ۹۲ معادل مشارکت تنها دو  درصد ایشان در آن انتخابات است که در مقایسه با مشارکت حدود ۵۰ درصدی ترکیه?اي?های خارج از کشور، ناچیز به نظر می?رسد. مشکل دسترسی به صندوق?های اخذ رأی یکی از مهم?ترین دلایل مشارکت کم ایرانیانِ خارج از کشور است تا آنجا که در برخی کشور?ها – از جمله کانادا با جمعیت زیاد ایرانیان – چندین سال است که هیچ صندوق رأیی وجود ندارد. اما به?نظر می?رسد دلایل ریشه?ای?تری برای مشارکت محدود وجود دارد.
عصر جمعه ۲۴ خرداد ۹۲ و قبل از اینکه شعبه اخذ در شهر سن?دیه?گو ایالت کالیفرنیا بسته شود، خودم را بعد از هفت ساعت رانندگی به صندوق رساندم و رأی دادم. آن موقع به وقت ایران، ساعت حدود پنج بامداد بود. در طول چند ساعت رانندگی برگشت، اخبار شمارش آرا و فاصله نزدیک روحانی با حدنصاب ۵۰  درصد، به?تدریج روی شبکه?های اجتماعی منتشر می?شد و من خوشحال از این گمان بودم که به سهم خود در رساندن آرای روحانی به ۵۰  درصد، کمک کردم. آرای نهایی استان?های مختلف اعلام می?شد و بر آن اساس کل آرای روحانی نیز اعلام؛ اما هرچه منتظر ماندم، مجموع آرای خارج از کشور نه از سوی وزارت کشور و نه شورای نگهبان، اعلام نشد.
اگرچه فقط ایرانی?ها نیستند که از حق شرکت در انتخابات ریاست?جمهوری کشورشان از خارج از کشور برخوردارند (شهروندان بسیاری از کشورها از چنین حقی برخوردارند)، اما شاید شرایط رأی?دادن ایرانیان جزء سخت?ترین شرایط در مقایسه با کشورهای کم?وبیش هم?تراز ایران است. کشورهای دیگر به روش?های مختلف سعی بر ایجاد امکان مشارکت شهروندانشان در انتخابات?ها را دارند؛ مکانیسم?هایی مانند رأی پستی برای تسهیل رأی?دادن که از جمله در انتخابات مقدماتی حزب دموکرات آمریکا استفاده می?شود. سال گذشته آمریکایی?های خارج از کشورشان رأی?های خود را پست کردند و هیئت چندنفره منتخب آنها به رهبری برادر برنی سندرز، در مجمع انتخاباتی حزب دموکرات شرکت و اعلام رأی کردند. اما در شرایطی که شهروندان بسیاری از کشورها علاوه بر انتخابات ریاست?جمهوری و رفراندوم?ها، حتی در انتخابات مجلس نیز حق رأی دارند و حتی فراتر از آن، در مواردی صاحب کرسی در مجلس/سنای کشورشان هستند (مانند فرانسه که طبق قانون اساسی، فرانسویان مقیم خارج حتی در مجلس ملی و سنا صاحب کرسی هستند)، به?نظر می?رسد آرای ایرانیان خارج از کشور چندان جدي گرفته نمی?شود. با این اوصاف قیاس با کشور همسایه ترکیه که رئيس جمهورش (اردوغان) برای کسب رأی ترکیه?های خارج از کشورشان حتی حاضر به جنگ لفظی با مقامات سیاسی دیگر کشورها می?شود (از جمله جنگ لفظی یک ماه پیش بین اردوغان و مقامات آلمان و هلند بر سر برگزاری میتینگ تبلیغاتی)، بیشتر در حد یک رؤیای دست?نیافتنی به نظر می?رسد.
چندی پیش، دبیرکل شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور پیشنهاد کرد ایرانیان خارج از کشور هم دارای نماینده?ای در مجلس شوند. مشابه همین پیشنهاد از سوی دکتر جواد تقی?زاده، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران، نیز طرح شده است. اما در شرایطی که به?نظر می?رسد تحقق چنین امری مشکلات قانونی دارد، بهتر است تلاش وزارت امور خارجه و شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور معطوف به تضمین همان حق رأی شرکت در انتخابات – که مصرح در قانون است – و به رسمیت?شناختن آن شود. طبق آمار، در سال ۸۸ تنها حدود صد? هزار نفر و در سال ۹۲ – با وجود کمترشدن صندوق?های خارج از کشور - حدود ۱۱۶? هزار نفر از ایرانیان خارج از کشور در انتخابات شرکت کردند. اما اشتیاق، حس مسئولیت?پذیری و علاقه ایرانیان به مشارکت سیاسی در بسیاری مواقع به دلیل عدم امکان رسیدن به صندوق رأی  به جایی نمی?رسد. روایت?های زیر، مشتی از خروار اشتیاق و چه?بسا سختی?های ایرانیان خارج از کشور برای رسیدن به صندوق رأی و پاسداشت این جلوه دموکراسی است:
ایالت آریزونا، آمریکا: از چند مدت قبل از انتخابات ریاست?جمهوری ۹۲، زمزمه?هایی در شبکه?های اجتماعی و در جمع?های دوستانه شروع شده بود: رأی می?دهیم، نمی?دهیم، شرکت?کردن در انتخابات چه فایده?ای دارد؟ کم?کم موعد انتخابات نزدیک می?شد و این بحث در بین ما در گرفت که اصلا مگر در شهر ما حوزه رأی?گیری دایر می?شود که درباره رأی?دادن صحبت می?کنیم؟ قدیمی?ترها گفتند شهر در انتخابات سال ۸۸ صندوق داشته و احتمال زیاد امسال هم مانعی نیست که صندوق داشته باشد. اما حدود یک هفته قبل از انتخابات خبر رسید تعداد صندوق?های اخذ رأی را در ایالات متحده نصف کرده?اند و هر شهری صندوق می?خواهد، باید درخواست بدهد. ما فکر نمی?کردیم تعداد زیادی رأی?دهنده وجود داشته باشد اما وقتی این موضوع عمومی?تر مطرح شد، دیدیم افراد خیلی بیشتری اعلام اشتیاق کردند که شهر ما نیز صندوق داشته باشد. به این ترتیب با بزرگان و معتمدان شهر صحبت شد، افرادی اعلام آمادگی کردند که برای نظارت سر صندوق و محل مناسب نیز تدارک دیده شد. با وجود پیگیری چندباره از دفتر حفاظت منافع و وعده اینکه صندوق می?رسد، تنها دو، سه روز قبل از انتخابات، دفتر حافظ منافع خبر داد که این شدنی نیست و  در هیچ شهری در ایالت آریزونا صندوق اخذ رأی وجود نخواهد داشت. نزدیک?ترین شهری که صندوق داشت ٦٦٠ کیلومتر با شهر ما فاصله داشت و این برای اکثریت ما که کارمند یا دانشجو بودیم و برنامه کاری مشخصی داشتیم، فاصله زیادی بود و امکان حضوریافتن به این راحتی نبود. بااین?حال، موضوع رأی?دادن و حق تعیین سرنوشت برای بعضی از ما این?قدر زیاد بود که در روز کاری، ماشین کرایه کردیم و بیش از? هزارو ٣٠٠ کیلومتر را در یک شبانه?روز طی کردیم تا رأی بدهیم. حتی وقتی به محل رأی?گیری رسیدیم هم?وطنان دیگری را هم دیدیم که با طی مسافت زیاد با وسیله شخصی یا از طریق دیگر خودشان را رسانده بودند. با تمام این حرف?ها تعداد بیشتری از دوستانمان، با وجود علاقه به شرکت در انتخابات، محروم از استفاده از حق خود شدند چون با محدودیت ساعات کاری، طی این فاصله زیاد ممکن نبود.
ایالت پنسیلوانیا، آمریکا: یک هفته?ای تا انتخابات ریاست?جمهوری ۹۲ مانده بود و بحث درباره انتخابات بین دوستانم که در یک شهر ساکن بودیم، خیلی گرم بود. شنیده بودیم دوره?های قبل شهر ما حوزه رأی?گیری داشت و ما هم خیلی مشتاق بودیم تا جمعه در انتخابات شرکت کنیم، ولی هنوز خبر موثقی درباره انتخابات پیش?ِرو نداشتیم. چند نفر از دوستان تصمیم گرفتند یک گروه فیس?بوکي برای شهرمان تشکیل داده تا راحت?تر اخبار انتخابات، از جمله مکان حوزه انتخاباتی را پوشش دهند. اما خبری از حوزه نبود و هرچه به انتخابات نزدیک?تر می?شدیم نگرانی?مان بیشتر می?شد. در بهترین حالت برای رأی?دادن می?شد تا واشنگتن?دی?سی رفت که چندین ساعت با شهر ما فاصله دارد و این برای خیلی از ایرانی?ها مشکل بود که در یک روز کاری تا واشنگتن بروند و برگردند. تا اینکه صبح روز قبل از انتخابات متوجه شدیم به دلیل فشارهای مختلف، برای شهر ما حوزه?ای در نظر گرفته نشده است. اغلب دوستان ناراحت و ناامید شده بودند اما تعدادی از دوستان دست از پیگیری برنداشتند و در نهایت با تماس و گفت?وگوی حضوری با دفتر حفاظت منافع ایران و نمایندگی ایران در سازمان ملل، موفق شدند در زمانی کوتاه دفتر را راضی کنند و سرانجام حوزه اخذ رأی در شهر ما تشکیل شد. امیدوارم امسال هم مثل چهار سال پیش شهر ما حوزه انتخاباتی داشته باشد تا ما نیز بتوانیم نقشی در تعیین سرنوشت خود و کشورمان داشته باشیم.
توکیو، ژاپن: از روز اول که از ایران رفتم به فکر حفظ ارتباط با فضای داخل ایران بودم. این?گونه هم دِینم را می?توانستم به مردم کشورم ادا کنم و هم بهبود کشورم زمینه بازگشتم پس از اتمام تحصیل را فراهم می?کرد. از طرف دیگر، آنچه در ماه?های اول زندگی دانشجویی در ژاپن برایم محرز شده? بود، تأثیر سیاست?های دولت ایران بر زندگی ایرانیان خارج از کشور بود. از چندماه قبل از انتخابات ۹۲ می?شد عمق شکاف ديدگاه بین ایرانیان خارج از کشور را به?شدت حس کرد. بحث?ها را ابتدا به گعده?های ایرانی در توکیو و سپس به فضاهای مجازی بین ایرانیان کل ژاپن رساندم. روزهایی را به یاد دارم که ساعت?ها از طریق اسکایپ، تلفنی یا رو?در?رو سعی می?کردم با هم?وطنان ایرانی?ام درباره لزوم شرکت در انتخابات و رأی به روحانی گفت?وگو کنم. برای خیلی از ایرانیانِ ژاپن، زندگی با استانداردهای بالای ژاپن سطح انتظاراتشان را از اوضاع سیاسی ایران به?مراتب بالاتر برده ?بود و در همین فضاست که از قضا رأی?انداختن به صندوق تلاش بیشتری می?طلبد. اخذ رأی تک?تک شهروندان ایرانی خارج از کشور آنها را نسبت به دولت خود دلگرم?تر می?کند. روز رأی?گیری که در ایران یک روز جمعه بود در ژاپن یک روزِ ?کاری است. آن هم روزِ ?کاری در کشوری که یک?دقیقه غیبت با توبیخ و عواقب سنگین همراه است و حضور کارکنان اهمیت زیادی دارد. به شکر خدا دو صندوق از سوی سفارت جمهوری اسلامی در دو قطب جمعیتی ایرانیان تدارک دیده شد: یکی در اساکا و دیگری در توکیو. قطب جمعیتی دیگری نیز از ایرانیان در توهوکو وجود دارد که از داشتن صندوق محروم بودند. از معدود دفعاتی بود که می?دیدم در روز رأی?گیری- که خوشبختانه تا دو ساعت پس از ساعات کاری یعنی تا ساعت هفت بعد?از?ظهر تمدید شد- چنین جمع متکثری از ایرانیان، با وجود داشتن سلایق مختلف و باورهای متنوع، برای حفظ منافع ملی?شان به توافق رسیده? و خود را با همه سختی?ها و مسافت?های طولانی در توکیو به سفارت رسانده? بودند. من هم با جمعی از دوستان دانشجو و محقق قرار گذاشتیم ساعت شش بعداز ظهر رأی خود را به صندوق بیندازیم. فکر می?کنم برای همه آن روز به یک خاطره خوب از هم?بستگی ملی تبدیل شد.