از سالگرد رخداد ٢٨ مرداد، حدود يك هفته مي?گذرد. امسال انتشار بخش?هاي ديگري از اسناد طبقه?بندي?شده سازمان «سيا» و آمدن نام مرحوم آيت?الله کاشاني در اين اسناد، باعث شد يک بار ديگر موضوع اختلاف?های تاريخي ميان ايشان و مرحوم دکتر مصدق در جريان ملي?شدن نفت و کودتاي ٢٨ مرداد در سال ١٣٣٢، در سطح جامعه مطرح شود. طرفداران آيت?الله کاشاني ترجيح دادند سکوت کنند و مخالفان و منتقدان، برعکس تلاش مي?کنند هم نقشي را كه سعي شده از كاشاني ساخته شود، نادرست بدانند و هم نسبت به بي?وفايي و ناسپاسي که برخي متقابلا در حق دکتر مصدق مرتکب مي?شوند، اعتراض كنند. امسال اين تقابل وارد مراحل ديگري هم شد كه نگارنده برخلاف ميل باطني، ناگزير به نگارش اين مطلب شدم. کساني که اين فرصت را داشته? و نگاهي هرچند اجمالي به اسنادي كه به?تازگی درباره كودتا منتشر شد، انداخته??اند، معتقدند مطالب جديدي دربر نداشته و عمدتا شامل جزئيات مطالبي است که از قبل مي?دانسته?ايم. به عنوان مثال، همين نکته?اي که پيرامون ارتباط آيت?الله کاشاني گفته شده، به?هيچ?وجه نکته جديدي نيست. در?واقع اختلافات آيت?الله کاشاني و دشمني ايشان با دکتر مصدق، آن?قدر عميق شده بود که مشاراليه هيچ مخالفتي با برکناري او نداشت؛ چه برسد به ايستادگي در مقابل کودتا. در?واقع ايشان از کودتا و اساسا هر مکانيسم ديگري که منجر به برکناري مصدق از قدرت مي?شد، کاملا هم استقبال مي?كرد. چند روز بعد از کودتا، در مصاحبه با يکي از مطبوعات هم، مصدق را به واسطه «نپذيرفتن حکم برکناري?اش از نخست?وزيري از سوي شاه و ساير اقدامات ديگرش، خائن خوانده و مستحق مجازات اعدام مي?داند». درباره نقش آمريکايي?ها و انگليسي?ها هم هيچ اما? و ?اگر يا ترديدي وجود ندارد که بگوييم اسناد جديد بر معلومات ما مي?افزايند. به بيان ديگر، نه درباره نقش محوري آمريکا و انگلستان در طرح?ريزي کودتا ترديد يا ابهامي وجود دارد و نه درباره کنارآمدن شمار ديگري از ياران سابق دکتر مصدق با کودتا.
اشکال اساسي در جاي ديگري است؛ اينکه همواره در قبال کودتاي ٢٨مرداد، برخوردي سياسي به معناي ايدئولوژيک صورت گرفته است. قبل از انقلاب، «٢٨مرداد» يک روز ملي و حماسي بود؛ تعطيلي رسمي بود و همواره هم شماري از زندانيان به تقاضاي مسئولان و موافقت شاه، مورد عفو ملوکانه قرار گرفته و از زندان آزاد مي?شدند. در خيابان?هاي شهرهاي بزرگ «طاق?نصرت» بسته مي?شد و ارکستر زنده، شيريني، شربت و جشن و سرور عمومي برپا مي?شد. يکي پس از ديگري، مسئولان کشوري درباره اهميت تاريخي سالروز «قيام ملي ٢٨مرداد» سخنراني کرده و مقالات زيادي  درباره اهميت و جايگاه رويداد تاريخي «قيام ملي ٢٨مرداد» در روند مبارزات ضداستعماري مردم ايران و اتحاد، انسجام و همبستگي? آنها به هدایت اعليحضرت، چاپ مي?شدند و اينکه در نتيجه آن «قيام مردمي»، ايرانيان توانستند پس از نيم?قرن که نفت تيول و در انحصار انگليسي?ها بود، مديريت و اداره آن صنعت عظيم را به?تدريج خود به دست بگيرند و ساير مطالب ديگر درباره بزرگداشت آن روز تاريخي و نقش شاه در هدایت آن حرکت تاريخي ملت بزرگ ايران.
 بعد از انقلاب، از اين رخداد به عنوان واقعه سياه، خنجري از پشت بر ملت ايران و... ياد شد. از سويي ديگر، ٢٨مرداد تبديل شد به ابزار و شاهد زنده?اي برای حقانيت موضوع «آمريکاستيزي» و حجتي بر اثباتِ نشان?دادن خوي تجاوزگري غرب. امسال هم اين روند پررنگ?تر دنبال شد و سخنان برخي منتسبان به كاشاني عليه دكتر مصدق، جنبه روشن?تري پيدا كرد. دليل نگارش اين مطلب، اين است كه نه قبل و نه بعد از انقلاب، کمتر تلاشي «غيرسياسي» و «غيرايدئولوژيک» پيرامون بررسي ابعاد واقعي رويداد تاريخي ملي?شدن نفت و سرانجام تلخ آن در قالب کودتاي ۲۸مرداد صورت گرفته است.
انگلستان
در اينکه شرکت نفت يا درست?تر گفته باشيم انگلستان، سهم بسيار اندکي از درآمد نفت را به ايران مي?داد و سهم بسيار بيشتر را براي خود برمي?داشت، ترديدي نيست. اين احساس اجحاف ناروايي که در حق ايرانيان از سوی انگلستان در زمینه نفت صورت مي?گرفت، در عصر بعد از رضاشاه (دهه ۱۳۲۰) که از? يک ?سو فضاي سياسي کشور باز شده و از سوي ديگر، جريانات سياسي جديدي ظهور کرده بودند، به?تدريج تبدیل مي?شود به يک خواست و اراده ملي. به?تدريج اصطلاحي در دهه ١٣٢٠ در سپهر سياسي ايران جا افتاد با عنوان «استيفای حقوق ملت ايران» که مقصود افزايش سهم ايران از درآمدهاي نفتي کشور ?بود. پاسخ انگلستان به احساس نارضايتي و اعتراض به ناعادلانه?بودن سهم ايران از نفت، آن بود که «ميان دولت ايران و شرکت نفت يک قرارداد رسمي منعقد شده و شرکت نفت، سهم ايران را حسب آن قرارداد پرداخته است. بنابراين آنچه ايرانيان مطالبه مي?کنند، بيرون از چارچوب قرارداد است». ايرانيان هم پاسخ مي?دادند که «آن قرارداد يک?سويه و در نتيجه اعمال قدرت انگلستان در سال ١٣١٢ (١٩٣٣) به حکومت رضاشاه منعقد شده بوده و چندان اعتباري ندارد». متقابلا مقامات انگليسي هم پاسخ مي?دادند «قرارداد ١٩٣٣ به?هرحال با يک دولت رسمي و قانوني که در ايران بر سر کار ?بوده و يک شخصيت حقوقي به نام شرکت نفت، منعقد مي?شود که براي هر دو طرف تعهدآور ?بوده است. حسب آن قرارداد، شرکت، سرمايه?گذاري?هاي گسترده و برنامه?ريزي?هاي بلند?مدتی در ايران کرده است.
در قرارداد پيش?بيني شده بوده که موارد مورد اختلاف طرفين چگونه مي?بايست مورد رسيدگي قرار مي?گرفت. بنابراين نه ايران و نه شرکت نمي?توانستند به?صورت يک?جانبه اقدام به لغو قرارداد بنمايند». طبيعي بود که اين ردوبدل?شدن?هاي حقوقي در فضاي سياسي ملتهب ايران دهه ١٣٢٠ جايي نداشتند و هر روز بيش?از?پيش «استيفای حقوق ملت ايران» اهميت بيشتري پيدا مي?کرد. به?تدريج دولت?ها و مقامات ارشد کشور در مطبوعات و در مجلس مواخذه می?شدند که براي «استيفای حقوق ايران از نفت» گامي برنداشته?اند، يا وعده?هايي را که داده?اند عملي نکرده?اند. در اين فضا بود که دکتر مصدق به همراه اقليتي از نمايندگان مجلس شانزدهم در اواخر سال ١٣٢٩ به نام «سعادت ملت ايران...» موفق شدند قانون ملي?شدن نفت را به تصويب برسانند. مرحوم آيت?الله کاشاني هم با تمام وجود در آن مرحله از «ملي?شدن نفت» جانب?داري مي?كند. دکتر مصدق که رهبري جريان ملي?شدن نفت را بر عهده داشت در ابتدا سال ١٣٣٠ به پيشنهاد شاه و با موافقت مجلس نخست?وزير مي?شود و زمام امور کشور را در يک شرايط بسيار دشوار که ايران وارد يک مرافعه عظيم با قدرت جهاني به نام انگلستان شده، به دست مي?گيرد. بگذاريد قبل از بررسي عملکرد دکتر مصدق، اشاره?اي به واکنش انگلستان به ملي?شدن نفت داشته باشيم.
انگليسي?ها بعد از نيم قرن که زمام امور صنايع نفت کشور را در انحصار داشتند، مجبور به ترک ايران مي?شوند. از?آنجا?که حسب قرارداد ١٩٣٣ نفت را از آن خود مي?دانستند، اجازه فروش به ايران نمي?دهند و مصدق حتي با ارائه تخفيف هم نمي?تواند نفت را صادر کند. مصدق فقط با انگلستان مواجه نيست. آن?قدرها طول نمي?کشد که جبهه گسترده?اي از مخالفان داخلي هم در مقابلش صف?آرايي مي?کنند. شاه، دربار، اشراف، ملاکين و خوانين، رجال وابسته به انگلستان، ارتش و بسياري از فرماندهان نظامي، حزب توده، مجلس، مطبوعات چپ وابسته به حزب توده صرفا بخشي از جبهه مخالفان مصدق را تشکيل مي?دادند. تکليف دربار و نيروهاي محافظه?کار وابسته به انگلستان روشن بود. اما مخالفت توده?اي?ها نياز به توضيح دارد. حزب، توده ملي?شدن نفت را از اساس يک رقابت سياسي ميان آمريکا و انگلستان مي?ديد. از ديد رهبران حزب توده، مصدق و جبهه ملي تلاش مي?کردند تا انحصار نفت ايران را از چنگال انگلستان درآورده و پاي آمريکا را هم به نفت ايران باز کنند. درحالي?که دربار به همراه اشراف و خوانين که متحدان سنتي انگلستان بودند از منافع آن کشور حمايت مي?کردند. به?زعم حزب توده، کل نهضت ملي?شدن نفت يک رقابت و نبرد پنهاني ميان غول?هاي نفتي بزرگ و يک بازي سياسي بيشتر نبود. رهبران حزب از روشنفکران، زحمتکشان، ترقي?خواهان، نويسندگان و ميهن?پرستان کشور مي?خواستند که فريب ملي?گرايي مصدق را نخورند و در دام تضادهاي ميان امپرياليست?ها گرفتار نشوند. دست?کم يک دليل پشت?کردن حزب توده به مصدق به واسطه نگاه سرد مسکو به موضوع ملي?شدن نفت در ايران بود. روس?ها تا به آخر هم حاضر نشدند هيچ کمکي به دولت مصدق بکنند.
ايالات متحده آمريكا
مي?رسيم به «آمريکا»؛ برخلاف آنچه در روايت?هاي جهت?دار درباره رويکرد آمريکايي?ها گفته مي?شود مبني بر اينکه از ابتدا در جهت همراهي و همکاري با لندن و موضع?گيري عليه مصدق گام برداشتند، اين?گونه نبود. آمريکايي?ها تا حدود زيادي در اوايل کار با دولت مصدق و با موضع ايراني?ها در قبال مسئله نفت همراهي داشتند. آنها هم مانند ايراني?ها معتقد بودند که سهمي که شرکت نفت به ايران مي?پردازد، بسيار ناچيز است. حتي اگر ١٧ سال پيش به هنگام انعقاد قرارداد ١٩٣٣، سود ايران از عمليات شرکت خيلي هم ناعادلانه نبوده، امروز (سال۱۹۵۰ که نفت ملي شده بود) و با قراردادهاي جديد، سودي که شرکت نفت به ايران مي?پرداخت بسيار ناعادلانه بود. واشنگتن از يک?سو لندن را در برخورد با مصدق دعوت به خويشتن?داري می?کرد، و از سوي ديگر تلاش مي?کرد تا اختلاف ميان دو کشور با مصالحه و توافق فيصله پيدا کند. يک پاي آمريکايي?ها در تهران بود، پاي ديگر در لندن و پاي سوم در واشنگتن و واقعا سعي مي?کردند که بحران ملي?شدن نفت با مصالحه و توافق حل?وفصل شود. راه?حل يا فرمول?هايي هم ابداع کردند که عمدتا به?دليل مخالفت ايران به جايي نرسيدند.
 سه عامل باعث شد واشنگتن نگاه مثبت اوليه?اش را در قبال دولت دکتر مصدق از دست بدهد. انتخابات آمريکا در سال ١٣٣١ که باعث پيروزي جمهوري?خواهان و روي?کارآمدن آيزنهاور به جاي ترومنِ تا حدودي ليبرال شد. ثانيا تلاش?هاي زيادي که براي يافتن يک راه?حل ميان ايران و آمريکا صورت گرفته، عملا راه به جايي نبرده بود. ثالثا که از هر دو مهم?تر بود، قدرت?گرفتن حزب توده ?بود. از ديد واشنگتن اگر حکومت مصدق ادامه مي?يافت، ممکن بود حزب توده بتواند به کمک اتحاد شوروي نخست?وزير ناسيوناليست را کنار زده و خود قدرت را به دست گيرد. بنابراين از نيمه دوم سال ١٣٣١ آمريکا هم به صف مخالفان مصدق پيوست. با پيوستن آمريکا به صف مخالفان دکتر مصدق از اوايل سال ١٣٣٢ حالا ديگر حلقه مخالفان دولت مصدق تکميل شده بود. آمريکا، انگلستان، دربار، خوانين، اشراف، حزب توده، ارتش، محمدرضا پهلوي، اشرف، حسين مکي، مظفر بقايي و حزب زحمتکشان و اکثريت مجلس هفدهم جملگي جداي از مخالفت?ها و تضادهايي که با يکديگر داشتند، درباره دشمني با مصدق و برکناري او هم?داستان بودند. در برابر آن صف گسترده مخالفان و ناراضيان، مرحوم دكتر مصدق فقط به محبوبيت در ميان دانشجويان، بازار، برخي از چهره?هاي ملي مانند دکتر حسين فاطمي، شماري از روزنامه?نگاران مستقل و بالاخره يکي، دو نفر از روحانيون مانند مرحوم آيت?الله طالقاني و حاج?سيدرضا فيروزآبادي متکي بود. حاجت به گفتن نبود که آن محبوبيت به هيچ?روي در برابر صف گسترده مخالفان شانسي براي موفقيت مصدق باقي نمي?گذارد. بنابراين خيلي هم تصادفي نبود که وقتي حرکت کودتا در نخستين ساعات صبح روز ٢٨ مرداد آغاز شد، تا پايان کار که در حدود يک بعدازظهر به طول انجاميد، حرکتي براي حمايت و پشتيباني از او انجام نشد.
كدام قضاوت؟
آنچه گفتيم تاريخچه بسيار کوتاه?شده نهضت ملي?شدن نفت، روي?کارآمدن دولت دکتر مصدق و نهايتا کودتاي ٢٨ مرداد بود. تلاش?مان آن بود که حتي?الامکان و بدون جهت?گيري سياسي آن را نقل کنيم. ظهور و سقوط نهضت ملي?شدن نفت بدون ترديد يکي از مهم?ترين بخش?هاي تاريخ معاصر ايران است و پرداختن به آن کار عظيمي است. ضمن آنکه کارهاي زيادي هم پيرامون آن صورت گرفته. با جود تحقيقات و مطالعاتي که تاکنون صورت گرفته، با اين حال پرسش?هاي بسيار مهمي درخصوص اين بخش از تاريخ معاصر ايران مطرح هستند که عميقا به آنها پرداخته نشده. علت پرداخته?نشدن به اين موضوعات يا پرسش?ها آن بوده که کل سوژه ملي?شدن نفت و کودتاي ٢٨ مرداد در يک هاله پررنگي از عواطف و احساسات ملي?گرايانه از يک سو و از سويي ديگر بغض و کينه نسبت به نفوذ و استيلاي قدرت?هاي غربي در ايران فرورفته است. صرف?نظر از آنکه جزئيات و واقعيات اين رويداد چگونه بوده است، از منظر ايرانيان اين رويداد در هاله?اي از حماسه و نبرد ميان خير و شر، نور عليه ظلمت، سياهي عليه سفيدي و حق عليه باطل فرو رفته است. در يک طرف اين نبرد نابرابر (از منظر ما ايرانيان)، ملتي قرار دارد که مي?خواسته نگذارد ثروت ملي?اش (نفت) که توسط قدرت?هاي زورگو و چپاولگر غربي (يعني انگلستان) به تاراج برود و در طرف ديگر امپراتوري بزرگ انگلستان قرار دارد که مظهر استعمار، استثمار، چپاولگري، غارت، تجاوز، زورگويي و سلطه?گري عليه ملت?هاي ضعيف? و به?تاراج?بردن منابع کشورها و ملت?هاي کوچک?تر و ضعيف?تر است. بالطبع روايتي که بر اين اساس به رشته تحرير درمي?آيد، نمي?تواند يک تاريخ?نگاري ابژکتيو و واقع?گرايانه باشد؛ بيشتر يک حماسه?سرايي خواهد بود. در عمل هم بسياري از آثار و تأليفات ما پيرامون نهضت ملي?شدن نفت با چنين نگاهي به رشته تحرير درآمده?اند؛ چه قبل و چه بعد از انقلاب.
 روايت رسمي نهضت ملي?شدن نفت در سه دهه اخير دچار تغييراتي شد. اولا سعي شد کل ماجرا در خدمت «آمريکاستيزي» قرار گيرد. در نتيجه آمريکا به صورت مرکز ثقل درآمد. نقش انگلستان تا حدود زيادي کم?رنگ?تر و ذيل آمريکا قرار مي?گيرد. به نقش عناصر و عوامل داخلي هم خيلي اشاره?اي نمي?شود. آمريکايي?ها کودتاي ٢٨ مرداد را به راه مي?اندازند، دولت قانوني دکتر مصدق را به کمک انگليسي?ها سرنگون مي?کنند؛ بعد از کودتا همه?کاره ايران مي?شوند؛ به مدت ٢٥ سال جلوي رشد و توسعه، پيشرفت و ترقي ايران را مي?گيرند؛ در قالب برنامه?ريزي?هاي ضدملي که توسط رژيم شاه در ايران به اجرا مي?گذارند، کشاورزي ايران را نابود مي?کنند؛ جلوي ايجاد صنايع ملي و بومي را مي?گيرند و به جاي آن صنايع وابسته و مونتاژ را در کشور ايجاد مي?کنند؛ فرهنگ ملي و اسلامي ما را سعي مي?کنند از ميان ببرند و به جاي آن فرهنگ مبتذل و پوچ غربي را رواج مي?دهند؛ کاپيتولاسيون را به رژيم شاه تحميل مي?کنند تا هر سياست و اقدامي را بتوانند در ايران به اجرا بگذارند؛ ساواک و ابزار سرکوب را براي رژيم شاه راه?اندازي مي?کنند و مبارزان، مجاهدان و آزادي?خواهان را از بين مي?برند؛ درآمدهاي نفتي ايران را به جاي آنکه صرف توسعه و عمران کشور شود، صرف خريد تسليحات و گسترش قواي مسلحه ايران مي?کنند و رژيم شاه را به?صورت ژاندارم منطقه درمي?آورند؛ و بالاخره در دوران انقلاب هم تا دقيقه آخر از رژيم شاه حمايت و پشتيباني مي?کردند و از آن رژيم مي?خواستند با سرکوب و کشتار مردم جلوي انقلاب را بگيرد. بعد از انقلاب هم از همان فرداي ٢٢ بهمن بساط انواع توطئه عليه انقلاب و نظام اسلامي را به راه انداخته?اند
 تا امروز.
اما اينکه از آن سو در جريان آن نهضت و اجراي کودتاي ٢٨ مرداد چه مي?شود و چه نمي?شود و اينکه خود ايرانيان در اجراي آن کودتا چه ميزان دخيل بودند، خيلي پرداخته نمی?شود. عنصر ديگري که در  برخی روايت?ها پررنگ شده، مقصرجلوه?دادن دکتر مصدق در جريان کودتا و به همان ميزان تبرئه سایرین است. در اين رويکرد، اشکال اساسي دکتر مصدق اعتمادش به آمريکايي?هاست. کودتاي ٢٨ مرداد و شکست نهضت ملي?شدن نفت به واسطه اعتماد دکتر مصدق به آمريکايي?ها صورت گرفت. معني اين روايت آن است که اگر مصدق به آمريکايي?ها اعتماد نمي?کرد، آمريکايي?ها نمي?توانستند کودتاي ٢٨ مرداد را به راه بيندازند و دولتش را سرنگون کنند. واقعيت آن است که کودتا اساسا اسباب و علل بسيار ديگري داشت و تنها چيزي که نقشي در آن نداشت، مسئله اعتماد کردن يا نکردن دکتر مصدق به آمريکايي?ها ?بود.
نقش عوامل داخلي
جايگاه و نقش کنشگران داخلي در کل آن ماجرا در سايه تقسيم?بندي «حق و باطل» تعريف شده?اند. به اين معنا که شاه، دربار، سرلشکر زاهدي، شعبان جعفري، اشرف پهلوي و... در کنار آمريکا و انگلستان و برعکس نقش دکتر مصدق، آيت?الله کاشاني، دکتر حسين فاطمي و... در کنار ملت در طرف مقابل. واقعيت آن است که ٦٣ سال است که ما اين سناريو را براي خودمان ساخته و پرداخته?ايم؛ اما مثل همه رويدادهاي ديگر زندگي، آنچه براي يک طرف ماجرا «حق مطلق» است، براي طرف مقابل اين?گونه نيست. از نظر ما ايرانيان، «حق» اين بود که نفت تعلق به ملت ايران داشت و بالطبع عمده درآمدهاي آن هم از آنِ ايرانيان ?بود.
 بياييم براي يک بار هم که شده، در موضوع ملي?شدن نفت ببينيم طرف مقابل، يعني انگلستان به موضوع چگونه مي?نگرد. البته مراد ما به?هيچ?روي آن نيست که حق با انگلستان است؛ بلکه صرفا رفتن در وراي پارادايم ساده?انگارانه که ما حق مطلق و در مقابل مخالفان?مان باطل مطلق هستند. از نظر انگليسي?ها، شرکت نفت يک قرارداد رسمي با دولت ايران منعقد مي?کند که براساس آن اگر در ايران به نفت مي?رسيد، طبق قرارداد درصد مشخصي از درآمد آن به ايران تعلق مي?گرفت. همه هزينه?ها هم برعهده شرکت ?بوده است. نخستين و مهم?ترين نکته? اين قرارداد آن است که هيچ هزينه?اي برعهده ايران نبوده و ايران صرفا در سود سهيم ?بود. اگر شرکت ضرر مي?کرد يا به نفت نمي?رسيد، کوچک?ترين هزينه و زياني متوجه ايران نمي?شد. قبل از انگليسي?ها هم اروپايي?هاي ديگري به دنبال يافتن نفت از اواخر قرن نوزدهم به اين طرف به ايران (و مناطق ديگري که احتمال يافتن نفت وجود ?داشت) آمده بودند و بسياري از آنها هم همه هستي?شان را در بيابان?هاي جنوب و غرب ايران که حدس زده مي?شد داراي نفت است، از دست داده و دست از پا درازتر و ورشکسته ايران را ترک کرده بودند. ويليام ناکس دارسي هم يکي از اين ماجراجوها بود که براي يافتن نفت به ايران مي?آيد و پس از پرداخت مبالغي به مسئولان ايران «امتياز دارسي» را در سال ۱۹۰۱ از آنان اخذ مي?کند. او به مدت شش سال در بيابان?ها و تپه?ماهورهاي خوزستان به جست?وجوي نفت مي?پردازد. انگليسي?ها مجبور بودند همه ماشين?آلات و وسايلي را که براي حفاري و زندگي نياز داشتند، با کشتي به بوشهر آورده و از آنجا با قاطر و شتر صدها کيلومتر پيموده و به بيابان?هايي که امروزه آغاجاري، مسجد?سليمان و هفتکل ناميده مي?شوند، منتقل کنند. بيش از شش سال کارکنان دارسي زير چادر در بيابان?هاي خوزستان به دنبال نفت بودند؛ اما به جاي نفت به آب شور، صخره و ناکجاآباد مي?رسيدند. دارسي که قبل از آمدن به ايران يک ميليونر موفق بود و درآمد سرشاري از کشف معادن طلا در استراليا و کشتي?راني به دست آورده بود، همه ثروتش را در جريان جست?وجوي نفت در ايران از دست مي?دهد. بعد از چند سال مجبور مي?شود که از بانک?ها و دولت انگلستان قرض بگيرد؛ اما باز هم به نفت نمي?رسد و سرانجام در پايان سال ششم ورشکسته و مقروض تصميم مي?گيرد که به عمليات حفاري و جست?وجو براي يافتن نفت پايان بخشيده و ايران را ترک کنند. برخي از تجهيزات و کارکنان دارسي ايران را ترک کرده، شماري ديگر هم در کشتي و مابقي هم در راه بندر بوشهر بودند که يکي از چاه?هاي مسجد?سليمان به نفت مي?رسد. دارسی که عملا ورشکسته شده بوده و مقروض، مقداري از سهام شرکتش را به دولت انگلستان مي?فروشد؛ اما همان?طور که گفتيم، هيچ ايراني?ای حاضر نمي?شود حتي يک سهم از او خريداري کند. بعد از رسيدن به نفت سهام شرکت چندين برابر شده و انگليسي?ها زمين بزرگي را که ما امروزه به نام شهر آبادان مي?شناسيم، از شيخ?خزعل خريداري مي?کنند و با صرف ميليون?ها دلار پالايشگاه بزرگي در آن مي?سازند. نفت خام را از فاصله صدها کيلومتر با لوله?کشي از مناطق مختلف خوزستان به آبادان منتقل مي?کنند. همه امور هم برعهده خود انگليسي?ها بوده، از تأمين امنيت، بهداشت، آب آشاميدني و احداث جاده تا مدرسه و بيمارستان. حسب امتياز دارسي ١٦ درصد از درآمد، اگر به نفت مي?رسيدند، به دولت ايران تعلق مي?گرفت. طبيعي بود که وقتي انگليسي?ها به نفت رسيدند و ايراني?ها متوجه درآمد سرشار آن شدند، خواهان سهم بيشتر مي?شوند؛ اما پاسخ انگليسي?ها هم روشن بود. ما با شما يک قرارداد داشتيم و حسب آن عمل کرده?ايم. مگر در زماني که ما ورشکست شده بوديم و مجبور شديم بساط?مان را جمع کنيم و از ايران خارج شويم، از شما تقاضاي ضرر? و ?زيان کرديم؟ آيا از شما خواستيم که چون اين همه هزينه کرده?ايم و به نفت نرسيده?ايم، دولت ايران باید به ما کمک کند؟ آيا در زمان ناکامي ما، شما حاضر شديد مقداري از سهام شرکت را
 خريداري کنيد؟
بسياري از خوانندگان ممکن است نگارنده را به جانبداري از انگليسي?ها متهم کنند؛ اما همه هدفم آن است که بگويم طرح مسئله به صورت «سياه و سفيد»، ساده?کردن موضوع است. آن چاه که آن روز در مسجد?سلیمان يا آغاجاري به نفت رسيد، به?راستي از آنِ چه کسي بود؟ آيا از آنِ ايرانيان بود که صاحب آن خاک و سرزمين مي?بودند؟ يا از آنِ انگليسي?ها بود که هفت سال در بيابان?هاي آن مناطق و زير چادر با مار و عقرب زندگي کرده بودند و حالا به نفت رسيده بودند؟ آيا پالايشگاه آبادان که سال?ها ساخت آن طول کشیده بود،  از آنِ ايرانيان بود يا شرکت نفت؟ در?عين?حال اين هم يک واقعيت ديگري است که از زماني که انگليسي?ها به نفت رسيدند، به جنوب ايران و در يک سطحي وسيع?تر به کل ايران به?عنوان يک مستعمره، يک دارايي و ملک تلق?شان نگريستند. و عملا از هيچ مداخله و انجام هر حق و ناحقي که برای حفظ و حراست از نفت بود، خودداري نکردند.
ما هر بار که سر وقت موضوع ملي?شدن نفت رفته?ايم، مسئله را صرفا از ديد خودمان مطرح کرده?ايم. انگلستان هم بالطبع يک طرف ديگر مرافعه بود و استدلال?هاي خودش را داشت.
در عين حال همان?طور که پيش?تر اشاره داشتيم صرف?نظر از «اما» و «اگر»هاي حقوقي و فلسفي، صرف?نظر از آنکه ايرانيان در کشف، حفاري، استخراج، پالايش، حمل?ونقل و ساير مراحلي که نفت خام از صدها متر زير زمين به دست آمده و تبديل به يک فراورده ارزشمند و دلار مي?شد، ايرانيان چقدر سهم داشتند و انگليسي?ها چقدر، ما چقدر زحمت کشيده و سرمايه?گذاري و ريسک کرده بوديم و متقابلا انگليسي?ها چقدر، واقعيت تلخ آن بود که بخش عمده درآمدهاي نفتي به حساب انگليسي?ها ريخته مي?شد و درآمد ايران بسيار ناچيز بود و باز همان?طور که پيش?تر اشاره داشتيم، در مقايسه با استانداردهاي قراردادهاي آن مقطع (دهه۱۹۵۰) هم درآمدهاي ايران ناچيز بود. در همان مقاطع شرکت?هاي نفتي آمريکايي که وارد خاورميانه شده بودند، در عربستان، کويت و ساير مناطق قراردادهاي موسوم به ٥٠-٥٠ با کشورهاي ديگر منعقد مي?کردند. يعني نصف درآمد کمپاني?هاي نفتي از آن شرکت و نصف ديگر از آن کشورهاي صاحب نفت بود. سهمي که در قراردادهاي جديد به کشورهاي نفتي مي?رسيد، به?مراتب بيشتر از سهم دريافتي ايران بود. بنابراين مسئله «استيفاي حقوق ملت ايران»، مسئله?اي جدي و واقعي بود.
ملي?شدن صنعت نفت
مي?رسيم به مبحث ديگري که باز درخصوص موضوع «ملي?کردن نفت» همواره آن را فرض گرفته?ايم که درست بوده. آيا ملي?کردن نفت تنها راه استيفاي حقوق ملت ايران بود؟ آيا هيچ راه ديگري براي افزايش درآمدهاي ايران وجود نداشت؟ نکته ديگري که توسط برخي از مسئولان وقت ايران در پاسخ به اصرار دکتر مصدق مبني بر «ملي?کردن» مطرح شده بود آن بود که به?فرض ملي?کردن هم با موفقيت صورت گيرد، انگلستان هم قبول کند و کل صنايع و تأسيسات نفت را به ما واگذار كند، آيا ما ايرانيان مي?توانيم آن صنعت عظيم را اداره كنيم؟ پاسخ مصدق آن بود که ما بنا نداريم انگليسي?ها و متخصصان و کارشناسان نفتي را اخراج کنيم. آنها مي?توانند همچنان در ايران و صنايع نفت باقي بمانند؛ منتها به عنوان کارکنان دولت ايران. به عبارت ديگر، دولت ايران مي?شود «کارفرما» و شرکت نفت مي?شود «پيمانکار» که در استخدام ايران است. منتها مشکل اين بود که آيا انگليسي?ها حاضر بودند شرکت نفت و تأسيساتي را که در ٥٠ سال ايجاد کرده بودند در اختيار ايرانيان قرار دهند و صرفا مقداري خسارت دريافت كنند و در استخدام دولت ايران درآيند؟ پاسخ انگليسي?ها «نه» قاطع به پيشنهاد مصدق بود.
آنچه مسئله «ملي?کردن» را پيچيده کرده بود اين واقعيت بود که «ملي?کردن» به?تدريج از يک مسئله حقوقي (استيفاي حقوق ملت ايران) خارج و بدل به يک رويارويي و مبارزه استقلال?طلبانه و آزادي?خواهانه بر ضد استيلاي ٢٠٠ساله انگلستان در ايران شد. به بيان ديگر، مسئله صرفا اين نبود که انگلستان درصد سهم ايران را افزايش دهد يا قرارداد ١٩٣٣ اساسا کنار گذاشته و قرارداد جديدي منعقد شود. همه بغض و کينه?هاي تاريخي ايرانيان عليه استيلا و عليه «آقايي» و «سروري» انگلستان در ايران، عليه دخالت?هاي مستقيم و غيرمستقيم آن کشور در ايران، عليه زورگويي?هاي آن ابرقدرت به ايرانيان، همه متمرکز شده بود در آرماني به نام ملي?شدن نفت. مهم نبود که آيا ايرانيان قادر به اداره تأسيسات عظيم نفتي بودند يا نه؟ مهم نبود که آيا شرکت حاضر بود سهم بيشتري به ايران بدهد يا نه؟ مهم اين نبود که دادگاه بين?المللي لاهه حق را به ايران داده بود يا به انگلستان؛ مهم اين بود که ملي?شدن نفت بدل شده بود به يک اسطوره ملي، يک آرمان ملي، يک آرزوي ملي، يک خواست و اراده ملي و مصدق در رأس آن آرمان و اراده ملي قرار گرفته بود. آن امواج و احساسات ملي?گرايانه و استقلال?طلبانه، آن?قدر نيرومند شده بود که نه?تنها ٢٠ ميليون جمعيت ايران را به حرکت درآورده بود بلکه آن امواج خود دکتر مصدق و ساير رهبران جبهه ملي را هم از جا کنده بود. درواقع احساسات و عواطف ناسيوناليستي که ملي?شدن به راه انداخته بود، آن?قدر نيرومند بود که حزب توده را با آن همه عظمت و پيشاهنگي که در ميان جريانات ترقي?خواهانه و روشنفکري کشور داشت، وادار به سکوت کرده بود. حزب بر سر دوراهي سختي قرار گرفته بود. از يک سو همراهي?اش با جريان نيرومند ملي?کردن باعث مي?شد عملا برود زير پرچم دکتر مصدق ناسيوناليست، ليبرال?آريستوکرات که حاضر به دشمني با آمريکا به عنوان امپرياليسم نبود و از سويي ديگر اگر زير پرچم دکتر مصدق و ملي?شدن نفت نمي?رفت، با محبوبيت عظيمي که ملي?شدن به راه انداخته بود و بسياري از هواداران حزب را هم به سمت خود جلب کرده بود، نمي?دانست چگونه کنار بيايد. دربار، اشراف، ملاکين، وکلاي محافظه?کار مجلس، رجال و شخصيت?هاي سياسي انگلوفيل هم مانند حزب توده در مقابل سيل خروشان عظيمي که نهضت ملي?شدن نفت به راه انداخته بود، مجبور به سکوت شده بودند. برخي هم حتي از روي اعتقاد يا فرصت?طلبانه? به آن پيوسته بودند. قدرت و شدت امواج و احساسات ملي?گرايانه عليه امپراتوري و ابرقدرت بريتانيا را مي?توان در نخست?وزيري خود دکتر مصدق متجلي ديد. با اينکه نه شخص شاه، نه دربار، نه اکثريت مجلس و نه بسياري از رجال و چهره?هاي مقتدر و بانفوذ کشور موافق نخست?وزيري دکتر مصدق نبودند، اما امواج سياسي -اجتماعي به?راه?افتاده در جريان ملي?شدن آن?قدر نيرومند بودند که مصدق به آساني نخست?وزير شد.
طبيعي بود که امواج احساسات آرمان?گرايانه ناسيوناليستي که ملي?شدن به راه انداخته بود (همانند احساسات ملي ديگر) دير يا زود فروکش مي?کرد و باز همانند بسياري از وضعيت?هاي مشابه، واقعيت?هاي تلخ و عريان اقتصادي دير يا زود باعث فروکش??كردن احساسات سياسي- ناسيوناليستي مي?شدند.
همه آنان که در فضاي آرمان?گرايانه سال?هاي ٣١-١٣٣٠ مجبور شده بودند مخالفت?شان با دکتر مصدق را قورت بدهند، با ظهور نخستين علائم فروکش?کردن آن موج در ابتدا شروع به انتقاد، سپس اعتراض و مخالفت و در پايان هم تلاش در سرنگوني عليه دکتر مصدق كردند. افزايش مشکلات و دردسرهاي بيشتري که مصدق در اداره کشور با آن روبه?رو شده بود، از يک?سو و حل?نشدن مناقشه نفت با انگلستان از سوي ديگر، نه?تنها مخالفين وي، بلکه شماري از طرفداران او را هم به?تدريج به بي?تفاوتي در قبال برکناري?اش سوق داده بود.
عملكرد دولت مصدق
نفس مقوله ملي?کردن نفت و درست يا نه?چندان درست?بودن آن به کنار، موضوع مهم ديگري که امسال در سالگرد ٢٨ مرداد و البته همه ٦٢سال قبل از آن، کمتر بررسي شد، عملکرد دولت مرحوم دکتر مصدق بعد از ملي?شدن و در جريان مذاکرات است. بعد از ملي?شدن و نخست?وزيرشدن دکتر مصدق در ارديبهشت ١٣٣٠، مذاکرات مفصلي ميان ايران و انگلستان با ميانجي?گري آمريکايي?ها صورت گرفت. هدف آن مذاکرات شکستن بن?بست اختلافات ميان ايران و انگلستان و يافتن يک راه?حل مرضي?الطرفين بود. بالطبع انگلستان کاملا مخالف ملي?شدن نفت ?بود و ايران کاملا موافق. انگلستان معتقد بود که يک قرارداد دوجانبه قانوني با دولت ايران داشته و حسب آن قرارداد يا توافق، نه ايران و نه انگلستان نمي?توانستند يک?جانبه قرارداد را فسخ كنند. لندن استدلال مي?کرد که در قرارداد، پيش?بيني شده بود اگر هر يک از طرفين ايراد، دعوا و ادعايي مي?داشتند، يا فکر مي?کردند حقي از آنان سلب شده، يا طرف مقابل مواردي از قرارداد را درست عمل نكرده يا هر موضوع ديگري، مسئله بايد به داوري و حکمیت که در قرارداد پيش?بيني شده بود، ارجاع مي?شد. نه ايران و نه انگلستان، حسب قرارداد ١٩٣٣ نمي?توانستند يک?جانبه آن را نقض كنند. قبل از ادامه بررسي موضوع نحوه برخورد دکتر مصدق در جريان مذاکرات بعد از ملي?شدن نفت، مجبور هستيم آمريکا و نقش آن کشور در جريان مذاکرات را هم به بحثمان بيفزاييم. همانطور که پيش?تر اشاره شد، اگر نگفته باشيم که آمريکايي?ها در ابتداي ملي?شدن از ايران جانبداري مي?کردند، دست?کم عليه ما هم نبودند و يقينا از انگلستان هم جانبداري نمي?کردند. واشنگتن «اوريل هريمن» را به عنوان مذاکره?کننده اصلي? ميان ايران و انگلستان انتخاب کرده بود. او تلاش زيادي کرد تا بتواند راه?حلي در برون?رفت از مناقشه ميان ايران و انگلستان بيابد. راه?حل?ها يا فرمول?هايي هم در ماه?هاي بعدي طراحي كرد، اما متأسفانه همه تلاش?هاي ميانجي?گرانه آمريکايي?ها بي?نتيجه ماند.
همانطور که گفتيم تحقيقات منصفانه و بي?طرفانه?اي تاکنون درباره اين مذاکرات صورت نگرفته. آيا راه?حل?ها يا پيشنهادهاي آمريکايي?ها منصفانه بودند؟ آيا امکان مصالحه وجود داشت؟ آيا مصدق بيش از اندازه سرسختي نشان مي?داد يا برعکس انگلستان حاضر به دادن هيچ امتيازي نبود؟ برخي از پيشنهادها يا راه?حل?هايي که آمريکايي?ها پيدا و طراحي کرده بودند، مي?توانستند راهگشا باشند. در يکي از راه?حل?ها که به نام بانک جهاني شهرت پيدا کرده بود، مسئله مناقشه?برانگيز مالکيت صنايع نفت (اينکه آيا تعلق به انگلستان داشتند يا ايران) به صورت معلق باقي مي?ماند تا در يک آينده?اي ايران و انگلستان روي آن موضوع مي?توانستند به توافق برسند. فعلا آن تأسيسات که عملا تعطيل شده بودند به راه مي?افتادند و توليد و صادرات نفت از سرگرفته مي?شد. بانک جهاني به?عنوان «سرپرست موقت» اداره تأسيسات نفت را از انگليسي?ها تحويل مي?گرفت؛ متخصصان و کارشناسان انگليسي بازمي?گشتند و توليد و صادرات نفت از سر گرفته مي?شد. بخشي از درآمد حاصله از فروش نفت به ايران داده مي?شد؛ بخشي شرکت، مقداري هم بانک جهاني به عنوان مديريت برمي?داشت و الباقي به حسابي ريخته مي?شد تا اگر قرار مي?شد ايران بابت دراختيارگرفتن تأسيسات شرکت به آن غرامت بدهد از آن محل پرداخت كند. اين فرمول به نسبت وضعيتي که ايران تا قبل از ملي?شدن در آن قرار داشت و به نسبت وضعيتي که بعد از کودتا در آن قرار گرفت بسيار مناسب?تر مي?بود. در عين حال اين راه?حل يا توافق، يکي از بزرگ?ترين خواسته?هاي ايران و شخص دکتر مصدق را که عبارت بود از؛ برکناري انگليسي?ها از مديريت شرکت نفت و به تعليق?درآمدن مالکيت آنان از نفت را تحقق مي?بخشيد. اهميت اين راه?حل به?واسطه موضوع پيچيده ادعاي تاريخي مالکيت لندن بر نفت ايران مي?بود. انگليسي?ها همان?طور که گفتيم حسب امتياز دارسي و توافق ١٩٣٣ خود را صاحب صنايع نفت مي?دانستند. از سوي ديگر مصدق مُصر بود که حق مالکيت آنها از منابع و کليه تأسيسات نفتي کشور بايد سلب شده و در اختيار دولت ايران قرار گيرد. انگليسي?ها صرفا مي?توانند به?عنوان کارکنان دولت ايران در صنايع نفتي حضور داشته باشند و نه مالکين آن صنايع. فرمول بانک جهاني گام بزرگي در جهت خواسته اصلي ايران که سلب مالکيت انگليسي?ها مي?بود، برمي?داشت. تملک انگليسي?ها بعد از نيم?قرن دست?کم به حالت تعليق درمي?آمد. نکته مهم ديگر آن توافق در شکسته?شدن انحصار مديريتي انگليسي?ها بر تأسيسات نفتي کشور مي?بود. مديريت تأسيسات در دست بانک جهاني قرار مي?گرفت و جداي از آنکه انگليسي?ها براي بانک جهاني کار مي?کردند، راه براي ورود ايرانيان و غيرايرانيان به اداره صنايع نفتي باز مي?شد و بالاخره تحول مهمي براي درآمدهاي ايران ایجاد مي?شد. به جاي آنکه درآمد ايران يک درصدي از سود يا فروش باشد، ما شريک در درآمد از هر بشکه نفت مي?شديم. هر يک بشکه نفتي که صادر مي?شد، سهم معيني از آن به ايران تعلق مي?گرفت. اينکه چرا مصدق آن راه?حل را قبول نکرد؛ و اينکه اساسا چرا ماه?ها مذاکرات نفتي راه به جايي نبرد، معمايي است که کمتر مورد بررسي قرار گرفته. يک نظر آن است که مصدق احساس مي?کرد، اگر با انگليسي?ها به توافق برسد، مخالفين و رقباي وي، از جمله حزب توده و آيت?الله?کاشاني او را متهم به سازش با انگلستان خواهند كرد؛ مستقل از آنکه ذات توافق چگونه بوده باشد.
برخي از مخالفان و منتقدان مصدق درعين حال معتقدند که او چندان به دنبال دستيابي به توافق در مورد نفت نبود و ترجيح مي?داد انگليسي?ها او را برکنار كنند تا همچنان همانند يک قهرمان ملي باقي بماند. به هر حال واقعيت هرچه بود، به نظر مي?رسد دکتر مصدق چندان اصرار و اشتياقي به مصالحه و رسيدن به يک توافق با انگليسي?ها نداشت. واضح است که هر نوع مصالحه?اي با شرکت نفت مستلزم دادن امتيازاتي از سوي ايران بود. راه?حل او خلاصه مي?شد در سلب? مالکيت کامل از شرکت نفت و تحويل?گرفتن صنايع و تأسيسات از انگليسي?ها. مديريت صنايع نفت بايد در دست ايرانيان قرار مي?گرفت و ايران مي?توانست متخصصان و شرکت?هاي نفتي غربي را براي اداره شرکت نفت دعوت كند. انگليسي?ها مي?توانستند در صنايع نفت باقي بمانند اما به عنوان کارکنان دولت ايران و بالاخره درخصوص تأسيسات نفتي که توسط شرکت ايجاد شده بود مصدق حاضر به پرداخت غرامت بود. پرداخت غرامت هم از محل درآمدهاي آينده ايران از نفت بايد صورت مي?گرفت چون کشور درآمد ديگري نداشت. حاجت به گفتن نيست که هيچ?يک از اين خواسته?ها مورد قبول شرکت نبود. بن?بست مذاکرات و تداوم بحران نفت نتايج زيان?باري براي ايران و مصدق دربر داشت. نخست آنکه انگلستان در نگاه منفي?اش به مصدق مبني بر اينکه هيچ توافقي با وي ممکن نيست و چاره?اي به جز برکناري وي وجود ندارد، ثابت?قدم?تر شد. لندن معتقد بود بغض و کينه مصدق نسبت به انگليسي?ها آن?قدر زياد است که او تن به هيچ مصالحه و توافقي نخواهد داد. به ?بن??بست?رسيدن مذاکرات انگليسي?ها را ديگر کاملا مجاب كرده بود که مادام که مصدق بر سر کار باشد، به هيچ توافقي نمي?توان در مورد نفت دست يافت و بنابراين هيچ چاره ديگري به جز سرنگوني وي وجود ندارد. تحول بعدي که شکست مذاکرات به بار آورد، تغيير موضع آمريکايي?ها بود. واشنگتن همان?طور که پيش?تر اشاره داشتيم در ابتدا هم با ملي?شدن نفت همراهي داشت و هم نگاهش به دکتر مصدق مثبت بود. آمريکايي?ها که در آن مقطع نگران رخنه و نفوذ اتحاد شوروي و قدرت?گرفتن کمونيست?ها در ايران بودند، نگاه مثبتي به مصدق ناسيوناليست?ليبرال داشتند و او را مانعي بر سر راه نفوذ کمونيسم و قدرت?گرفتن حزب توده در ايران مي?پنداشتند. اما از يک سو جمهوري?خواهان در انتخابات سال ١٣٣١ به قدرت رسيده بودند و از سويي ديگر بحران نفت نتوانسته بود به يک سرانجام برسد. تلاش?هاي آنها براي يافتن راه?حل بي?نتيجه مانده بود. به?تدريج آمريکايي?ها هم متمايل مي?شدند به راه?حل لندن؛ اينکه با بودن مصدق راه?حلي براي برون?رفت از بن?بست نفت وجود نداشت و به نظر مي?رسد که چاره کار برکناري وي باشد.
حزب توده و جريان چپ
تير خلاص را در شقيقه دكتر مصدق در رابطه با آمريکايي?ها حزب توده شليک كرد. قدرت?گرفتن روزافزون حزب چپ?گرا و کمونيست توده که مورد حمايت کامل روس?ها بود، واشنگتن را مجاب كرد که تداوم دولت مصدق نه?تنها ممانعت از به?قدرت?رسيدن کمونيست?ها در ايران نمي?کند، بلکه برعکس دارد راه را براي به?قدرت?رسيدن چپ?هاي طرفدار روسيه در ايران هم هموار مي?كند. واشنگتن احساس مي?کرد به کمک و حمايت روس?ها، حزب توده دير يا زود مصدق و دربار ضعيف?شده را سرنگون خواهد کرد و با برچيدن سلطنت دست به يک انقلاب چپ?گرايانه مورد حمايت روس?ها خواهد زد. حل?نشدن بحران نفت در داخل کشور نيز باعث شده بود شماري از مخالفان مصدق و حتي کساني که در ابتدا از وي حمايت هم مي?کردند، به?تدريج متمايل به برکناري وي شوند. قطع درآمدهاي نفتي و محاصره آبادان وضع اقتصادي کشور را در شرايط نامطلوبي قرار داده بود. طيف مخالفان مصدق در داخل کشور هم حالا جدي?تر و نيرومندتر شده بود. همانند آمريکايي?ها، قدرت?گرفتن روزافزون حزب توده در ميان جريانات مذهبي و محافظه?کار نيز نگراني?هاي جدي را ايجاد كرده بود. برخي از شعارها و تحرکات راديکال حزب توده بدون ترديد باعث افزايش ترس و نگراني شماري از علما، روحانيون و جريانات محافظه?کار مذهبي از تداوم دولت مصدق شده بود. شواهدي در دست است که نشان مي?دهد با وجود آنکه به واسطه تيرگي روابط ميان ايران و انگلستان سفارت آن کشور در تهران تعطيل شده بود، با اين حال جريانات وابسته به انگلستان تعمدا شعارهاي چپ?گرايانه انقلابي مشابه حزب توده عليه روحانيت، اسلام، دربار، برچيدن سلطنت و اعلام جمهوري و اينکه به زودي در نتيجه يک انقلاب توده?اي يک حکومت کمونيستي در ايران به قدرت خواهد رسيد و شعارهايي از اين دست مي?دادند تا مردم به خصوص اقشار و لايه?هاي متدين?تر را به وحشت و نگراني از وضعيت کشور بيندازند.
نكته پاياني
نکته?اي که درخصوص ملي?شدن نفت و کودتاي ٢٨ مرداد بايد ذکر كرد، نحوه وقوع خود کودتاست. کودتاي ٢٨ مرداد اساسا اين?گونه نبود که از ساعات نخست روز ٢٨ مرداد اهالي تهران بيدار و متوجه شوند که تانک?ها و زره?پوش?هاي نظامي در مراکز تهران و خيابان?هاي اصلي پايتخت ظاهر شده?اند و مراکز مهم و حساس حکومتي را اشغال كرده يا به محاصره خود درآورده?اند. حدود ساعت ٧/٣٠ صبح روز ٢٨ مرداد چند صد نفر از نظاميان که لباس غيرنظامي به تن کرده بودند، به?علاوه شماري از زنان بدکاره منطقه بدنام تهران به همراه لات?ها، چاقوکش?ها و بارفروشان ميدان تره?بار تهران از مناطق جنوب شهر تهران حرکت کرده و درحالي?که شعار «جاويد شاه» مي?دادند، با کاميون، سواري و وانت به طرف مرکز شهر حرکت مي?كنند. رفته?رفته بر تعداد آنها افزوده مي?شود و حدود ساعت ١٠ صبح به هزاران نفر بالغ مي?شوند و تا ظهر تعدادشان به ده?ها هزار نفر مي?رسد.
ساعت١:٣٠ بعدازظهر راديو را به اشغال خود درمي?آورند و سپس وارد کاخ نخست?وزيري محل استقرار دکتر مصدق مي?شوند. اطرافيان دکتر مصدق او را از پشت ساختمان خارج مي?کنند. مهم?ترين سؤالي که ما در اين ٦٣ سالي که از کودتا مي?گذرد از خودمان نخواسته?ايم بپرسيم آن است که در فاصله هشت صبح تا يك بعدازظهر که آن جمعيت از چند?صد نفر به ده?ها هزار نفر رسيده و موفق به تصرف راديو و کاخ نخست?وزيري مي?شوند، طرفداران دکتر مصدق کجا بودند؟ چرا به طرفداري از او هيچ حرکتي انجام نمي?دهند؟ ١٤ ماه قبل از ٢٨ مرداد، در ٣٠ تير ١٣٣١ و به?دنبال بالاگرفتن اختلافات دکتر مصدق با شاه بر سر کنترل ارتش (مصدق مي?خواست وزارت جنگ و کنترل ارتش را خود به دست گيرد اما شاه موافق نبود) دکتر مصدق استعفا مي?دهد و شاه احمد قوام?السلطنه را جانشين او مي?كند. بلافاصله بعد از اعلام اين خبر، هزاران نفر به طرفداري از دکتر مصدق به خيابان?ها ريخته و با وجود تيراندازي و کشته و مجروح?شدن بسياري به تظاهرات و اعتراضاتشان ادامه مي?دهند. سرانجام پس از سه روز شاه تسليم شده و مجددا دکتر مصدق را به نخست?وزيري منصوب مي?كند. در تقويم ما اين واقعه به نام «قيام ملي ٣٠ تير» معروف شده است. فاصله ميان قيام ملي ٣٠ تير تا کودتاي ٢٨ مرداد ١٤ ماه بيشتر نيست. چرا بسياري از مردمي که در ٣٠ تير در حمايت از مصدق آن?گونه پايداري از خود نشان داده بودند، ١٤ ماه بعد و در چهار الي پنج ساعتي که شاهد تظاهرات طرفداران شاه بودند، هيچ حرکتي از خود نشان نمي?دهند؟ آيا مي?توان نتيجه?گيري كرد که در آن ١٤ ماه محبوبيت دکتر مصدق کاهش پيدا مي?کند؟ اگر چنين فرضي را نپذيريم، درآن?صورت چه عوامل ديگري مي?توانسته باعث بي?تفاوتي طرفداران او شده بوده باشد؟ آيا اساسا اين فرض که طرفداران دکتر مصدق روز ۲۸مرداد به طرفداري از او حرکتي نمی?کنند، چقدر مي?توانسته درست بوده باشد؟ به عبارت ديگر، ما داريم فرض می?کنیم مصدق همچنان طرفداران زيادي داشته و در نتيجه با شگفتي مي?پرسيم پس چرا در ۲۸ مرداد واکنشي نشان ندادند؟ آيا به?راستي اين?گونه بوده و مردم زيادي در ۲۸ مرداد همچنان از او حمايت و طرفداري مي?کرده?اند؟ اينها پرسش?هايي هستندکه ما در خلال ۶۳ سالي که از کودتاي ۲۸مرداد مي?گذرد نخواسته?ايم آنها را مطرح كنيم. در عوض ترجيح داده?ايم به?جاي اين دست پرسش?ها، همه تقصيرات را بر گردن دیگران بیندازیم. اما نه از بسياري از واقعيت?هاي نهضت ملي?شدن نفت مي?توان گريخت و نه از واقعيت?هاي کودتاي ٢٨ مرداد. يکي از واقعيت?هاي تلخ کودتاي ٢٨ مرداد آن است که اين درست است که آمريکايي?ها و انگليسي?ها آن را طراحي کردند، اما هيچ?کدام حتي يک سرباز يا نيروي غير نظامي وارد ايران نکردند. چون ده?ها هزار نفر از مردم ايران به?علاوه کسر شایان?توجهي از رجال و شخصيت?هاي مذهبي، سياسي، نظامي و بانفوذ کشور در خدمت کودتا و ساقط?كردن دولت دکتر مصدق درآمده بودند.