مدعی نیستم که بتوانم فهمی بیفزایم بر ارزیابی و تبیین آنچه در کتاب «فانوس جادویی زمان» جناب دکتر شایگان گشوده شده. خاصه آن?که شخصا فقط مجلد نخست این کتاب را خوانده?ام و آن سالیان مرا تشویق نکرد به خواندن ادامه آن. اما از برکت کتاب «فانوس جادویی زمان» می?توانم - شاید بتوانم روی دو نکته درنگ کنم به یاری تجربه?های شخصی?ام: «کتاب?ها فرزندان انزوا و سکوت?اند.» اجازه می?خواهم بگویم مفهوم عمیق این عبارت را درک می?کنم. چهارده?سال انزوای پروست، فراهم?آوردن مصالح کار، پیش از آغاز (نوشتن، گرته?برداری و تقلید از گذشته?گان و معاصرین، یادداشت?ها و آزمودن?های خود در زیستن و کار نوشتن) آرایه?های پیش از شروع و نظم و سامان?دادن به تکه?های مجرد کاری بسیار فرساینده است و براستی می?توان فهمید و پذیرفت که در پایان کار - عمر، آقای پروست بگوید «اثرم مانند فرزندم شده است و مادر مختصر عمرش را (لابد باقی?مانده عمرش) صرف نگه?داری فرزندش می?کند!» پایان سیر و سلوکی که به گواهی این کتاب هدفش «نویسنده?شدن» بوده است، یا به?عبارتی دست?یافتن به حقیقت هنر از دید مارسل پروست؛ انسانی که با وجود بیماری?ها و دشواری?هایش توفیق یافته است به?تعبیر کارلایل برسد که نوشته بود «ادیبان نور جهان»اند. با امتیاز خاصی که می?توان پذیرفت در پروست که او موفق شده بود گذشته را در اثرش بیدار و زنده کند و به اکنون بیاورد.
نکاتی که غالبا دیده و خوانده می?شود؛ یکی مفهوم زمان است که زمان پروستی نامیده می?شود - و دیگر زنده?شدن خاطرات است که دکتر شایگان اصطلاح زیبای «رستاخیز خاطرات» نامیده است.
درباره مفهوم زمان که از اصطلاح زمان مسطح یادشده در مقابل زمان واجد ابعاد؛ نظرم این است که در طبیعتی که هر کدام جزئی از آن هستیم، زمان واقع همین ورق?خوردن شب و روز تقویمی?ست؛ پس چگونه است که دریافته شده پروست از زمان واقع فراتر رفته است؟ پاسخ مرا به این معما اگر بپذیرید یا نه، چنین است که تجربه زمان واجد بعد، یا حتی احساس بی?زمانی از جانب نویسنده، در روند البته بسی رنجبار خلاقیت ممکن می?شود. رنج نه در معنای غم، بلکه همچون کار بی?امان و پیوسته خلاقیت. وقتی انسانی که پروست است خود را در کارش حبس می?کند، باور می?کنم که او چهارده سال عمر خود را نه فقط در زمان?های متفاوت سپری کرده باشد، که در مکان?های متفاوت و ناشناخته هم می?تواند سیری داشته باشد- آنجا که می?نویسد آن سه درخت را می?شناختم و نمی?شناختم. ذهن قابلیت?های غریبی دارد. حدفاصل بیست?وهفت تا سی سالگی دوبار به مکان?هایی وارد شدم که به نظرم می?رسید در آن مکان?ها بوده?ام؛ در حالی که هرگز نبوده بودم. پروست در جایی یاد می?کند که گذشته به صورت چیزی جادویی به نظرش آمده که از گذشته?های دور نشان دارد و نمی?گوید که پیش?تر دیده است. شخصا در تجربه?هایم بعد از رهایی از کاری سنگین، از خود پرسیده?ام این همه اجزاء و چیزها و نشانه?هایی که نیازموده و نمی?شناخته?ام از کجا پدید آمدند؟ چندی دچار چنین پرسشی بودم تا به این نتیجه رسیدم که ژن می?تواند دارای حافظه باشد و آنچه پدید آمده پدیداری محتوای ژن- محفوظات، ژنی?ست که می?تواند سفری در قرون داشته بوده باشد. به?این?ترتیب من زمان واجد بُعد پروستی را این?گونه می?فهمم.
اما... رستاخیز خاطرات.
اگر گذشته و فهم آن ضروری باشد که به گمان من ضروری هست، پس این عبارت دقیق منسوب به کارلایل آموختنی?ست که «روح زمان گذشته به تمامی در کتاب?ها نهفته است» و چنان?که پیداست آقای مارسل پروست توفیق یافته است کندوکاو در گذشته خود و جامعه متناسب با خود، روح آن را در کتابی بزرگ فراهم بیاورد. به گواهی همین کتاب مارسل پروست بسیار آموخته است پیش از رسیدن به آغاز جستجو، هم از آثار و اندیشه?ها و روش?های دیگران، هم از مشاهدات و تجربیات و زندگی?های ممکنی که داشته است. اما در کتاب «جستجو...» یک دوگانگی وجود دارد و نیازی هم دیده نشده که پنهان بماند. یک وجه خاطره?نویسی و یک?جنبه داستانی. وقتی «طرف خانه سوان» را می?خواندم از خود پرسیدم آیا نمی?شد بی?تکیه بر یادداشت?هایی که نیاز به تنظیم و سامان?بخشی کتاب را الزامی? می??کند رمان به صورت تداعی نوشته می?شد؟ نه. چون چشم?غره آن یادداشت?ها چه می?شدند؟ باری... نکته مهم دیگر که همچون کلیدی برای گشودن قفل جستجو از آن یاد می?شود، طعم و حس عطر و طعم آن شیرینی - چای است که با آن رستاخیز کلمات آغاز می?شود؛ کلمات و تداعی?ها که فقط نمی?خواهد گذشته را احیاء کند، بلکه ندانسته - دانسته می?خواهد کاشفِ خودِ وجودی پروست باشد، ای بسا در مقابله با زمان که پروست به خورندگی آن- با توجه به بیماری?اش- بدان واقف است. و مقابله او با زمان یک راه بیشتر ندارد و آن غرق?شدن در زمان است و به نحوی فراموشی در کاری که بدان همت کرده است و این یکی از جنبه?های آگاهانه نوشتن است؛ اراده به جدال با مانعی که باید از سر راه برداشته شود. یعنی برآوردن شارسانی در اکنون با مصالح و معماری دیسال?ها. در این بارآوری و برآوری چرا آن چای و کلوچه «مادلن» اهمیت یافته است؟ مگر کلمات پیش?تر وجود نداشته?اند؟ مگر یاددداشت?ها وجود نداشته?اند؟ مگر پروست نویسنده پیش از آن مارسل پروست نبوده است. قطعا چرا. اما در آن کلاف درهم?انباشته در ذهن و بر صفحات کاغذ، هنوز وعده وصل نرسیده بوده است. در گمان من نکته ظریف این است؛ آغازی برای رستاخیز خیزاب?های ذهن و تخیل در یک لحظه رخ نشان می?دهد در یک تصویر، یک یاد و یک جمله؛ همان جمله- عبارت نخستین؛ و جهان؛ براستی جهان آغاز می?شود. اتفاق؛ آری اتفاقِ مهم و درعین?حال مهیب و نیز وجدآور آغاز می?شود؛ ما به آن می?گوییم اشراق و به?تدریج غرق?شدن. همانچه به?درستی در همین کتاب از قول والتر بنیامین نقل شده است «استغراق عارفانه.» و در چنان استغراقی کجا می?توان به زمان متوالی فکر کرد، چه رسد به در قید آن ماندن؟ پیش?تر کلمات در دسترس پروست بودند و بوده?اند، ولی «کلمه» آغاز نشده بود - و اثر ادبی از آن نقطه?ای آغاز می?شود که نخستین تصویر با نخستین کلمه آغاز می?شود؛ و چون آفتاب خود دلیل آفتاب است؛ سرانجام فهم می?شود که چنین کتابی درست در همان لحظه بایست آغاز می?شده نه دیرتر و نه زودتر، و در پایان عمر چهارده سال تقویمی?اش به پایان می?رسیده است. اثری که به امر واقع می?گوید «این همان نیست، این از آن هست!»
مسئله این است!
شاید من نتوانم چنان که کارلایل آورده است، بگویم نویسندگان نور جهانند؛ اما می?توانم بگویم هر اثر مهم ادبی -چراغی در جهان هست.