پژوهشی در آیین تدفین دوره های ساسانی در سواحل خلیج فارس

محمد محبوبی

اغلب محققین بر این باورند که در دوره ساسانی، بر اساس آمیزه های دین زردشتی، الگوهای متفاوتی در آیین تدفین ایجاد و گسترش یافته است که همگی پیوند روشن و مستقیمی با آیین زردشت دارد. عملکرد آنان بدین صورت بود که: جسد مردگان را در هوای آزاد رها کرده تا حیوانات وحشی و پرندگان آن را تجزیه کرده آنگاه، پس از متلاشی شدن جسد، استخوان های باقیمانده را در فرو رفتگی ها و طاقچه های ایجاد شده در صخره ها قرار می دادند. این فضای ایجاد شده در سنگ سخت کوه را، استودان ((استخوان دان)) می نامیدند .شمار زیادی از این استودان ها در کوه های، فارس مانند؛ نقش رجب در دامنه کوه رحمت در حوالی زنگی آباد، در کوه رحمت حوالی استخر، اطراف تخت جمشید، روی سکویی در دامنه کوهِ ((گونداشلو)) روی قطعه سنگی جدا افتاده در نزدیکی نقش رستم و در سطح بریدگی سنگی بزرگ در تنگ خشک نزدیک سیوند. در اقلید، نزدیک آباده و در بالای دژی مشرف به بیشاپور شناسایی شده اند. این استودان ها به دو صورت، قبور دائمی و قبور موقت ((دخمک ها)) در بدنه سنگی کوه ها و یا لایه های کنگلومرا ایجاد شده اند. شایان ذکر است که استودانهای شناسایی شده در سواحل خلیج فارس قابل مقایسه با نمونه های فارس می باشند . این نوع استودان ها در سیراف، گورستان شغاب، بندر ریگ ((گناوه))، گورستان تیس در چابهار و گورستان حصیر آباد در شهر اهواز واقع گردیده اند. باستان شناسان محقق، گودال استخوان ها را چنین توصیف کرده اند: حفره های مستطیل شکلی هستند که در صخره ها تراشیده شده اند و 5/1 تا 2 متر طول و 5/ متر عرض و 5/ متر نیز عمق دارند، بطوری که بدن انسان در داخل آنها قرار می گرفت و تنها دست و پاهای جسد بیرون می ماند. به زبان باستان شناسی این گودال ها را ترانشه می نامند. بنابراین؛ این گونه حفره ها که معمولاً در نزدیگی گور دخمه ها واقع شده اند، اغلب در نواحی کوهستان فارس و سواحل خلیج فارس مورد شناسایی قرار گرفته اند. ناگفته نماند که: شیوه های تدفین دیگری نیز در دوره ساسانی به چشم می خورد که از آن جمله؛ می توان به قبور خمره ای، قبور ساده بر دامنه کوه ها و گاهی هم گورستان های وسیع اشاره کرد. 

بر روی این نوع قبور، انباشتی از لاشه سنگ و قلوه سنگ های رودخانه ای دیده می شود. لکن؛ شایع ترین نوع قبور ساسانی شامل قبور کنده شده در بستر پشته های سنگی است که به دو صورت قبور با عمق زیاد و قبور با عمق کم وجود دارند. 

قبور نوع نخست، برای تدفین های دائم و قبور نوع دوم به عنوان استودانهای قبور دست کند مورد استفاده قرار گرفته اند . ((در بندر ریگ گناوه)). در بررسی های باستان شناسی بنادر خلیج فارس که در سال 1388 توسط حسین توفیقیان استاد پژوهشکده باستان شناسی و میراث فرهنگی انجام گرفته است، در سواحل جنوبی بندر ریگ از توابع شهرستان گناوه، بقایای به شدت تخریب شده تعدادی از قبور کنده شده در سنگ، شناسایی شده است. این سواحل، بصورت پشته سنگی بنام ((تیرسول)) با ارتفاع حدود سه متر از سواحل پست و هموار پیرامون، بستر مناسبی را برای ایجاد این گورستان تاریخی مهیا کرده است. 

 مأالأسف: تخریب منطقه به گونه ای صورت پذیرفته است که؛ هم اکنون از این ارتفاع نسبی برای ایجاد ساختمان پلیس دریایی استفاده شده است. معهذا؛ با توّجه با جَزر و مَد دریا، این نقطه به صورت جزیره ای کوچک درآمده و تنها راه ارتباطی آن از طریق یک راه شوسه است که با جهت شمالی جنوبی، این تپه سنگی را به بندر ریگ متصل می نماید.

 این محدوده را ((گیشهر)) نامیده اند. قبور شناسایی شده در بندر ریگ، بر روی پشته ای از جنس ماسه سنگ کنده شده اند. این تدفین های انگشت شمار با عرض حداکثر 50 سانتیمتر، طولِ باقیمانده حداکثر 2 متر و عمق 30 تا 40 سانتیمتر بدون ظرافت در ماسه سنگ ایجاد شده اند. در مجاور این قبرستان، پراکندگی قطعات استخوان انسانی جلب توّجه می نماید. این قبور دارای جهات مختلف شامل: شرقی _غربی و شمالی  _جنوبی هستند.

مقایسه تطبیقی این قبور با نمونه های موجود در سواحل خلیج فارس نشان می دهد که این مجموعه شامل تعدادی قبور موقت یا دخمکِ ساسانی است، مانند: نمونه های مشابه برای قرار دادن موقت مردگان به عنوان استودان مورد استفاده قرار می گرفته است. شایان توّجه است که؛ تخریب شدید این منطقه مانع از مطالعه بسیار دقیق آن شده است و تنها می توان آنها را با قبور موقت و دخمک ها در گورستان شغاب بوشهر، روستای ((تیس)) چابهار – قبرستان سیراف در دره (( لیر )) – قبرستان حصیر آباد در اهواز و نمونه های موجود در ارتفاعاتِ مرودشت و بیشاپور فارس مقایسه نمود.

قبرستان شغاب بوشهر:

گورستان شغاب که در حنوب غربی شهر بوشهر و در محل پارک شغاب قرار گرفته است. این گورستان را در دهه های گذشته، باستان شناسانی همچون: علی اصغر میرمفتاح، مهدی رهبر، علی اکبر سرفراز  و اخیراً دکتر مصطفی دِه پهلوان رئیس مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران مورد بررسی و کاوش قرار داده اند.گورستان شغاب، در برگیرنده یک گورستان ساسانی است که بر روی بستر ساحل سنگی ایجاد شده است. در این گورستان دو روش تدفین دیده شده است. نخست، تدفین خمره ای که در داخل خمره های نوک اژدری قیر اندود انجام شده است. این خمره های تدفینی به عنوان تدفین ثانوی به کار رفته اند و استخوان مردگان بعد از جدا شدن گوشت، درون این خمره ها جای می گرفت . 

دومین نوع  تدفین، آن است که قبور مردگان را در سنگ سخت بستر کنده اند، سپس اجساد را داخل قبر گذاشته و روی آن را با تخته سنگ های مناسب پوشانده اند. درجای دیگر گورستان شغاب یک سری حفره های قبری شکل در سنگ بستر حفر شده است که دارای ابعاد یک قبر می باشد. امّا از عمق چندانی برخوردار نیستند. 

این دست کندها، در واقع استودانها و قبور موقت ((دخمه های کوچک)) هستند که اجساد درون آنها برای مدت کوتاهی قرار داده می شد و پس از جدا شدن گوشت از بدن، استخوانها به خمره های تدفین و یا قبور کنده شده در سنگ بستر یعنی تدفین نوع دوم که پیشتر بیان شد منتقل می گردید.

قبور یاد شده دارای جهت شمال شرقی – جنوب غربی هستند. در گورستان شغاب، نوع دیگری از تدفین شامل استودان های سنگی وجود دارد که به صورت تابوت ساخته شده اند. قبور موقت کنده شده در بستر سنگی ساحل در شغاب قابل مقایسه با قبور سنگی سیراف، تیس چابهار، حصیر آباد اهواز و قبور سنگی ارتفاعات مرودشت و بیشاپور است که با توجه به مقایسه تدبیقی و مواد فرهنگی به دست آمده از کاوش باستان شناختی مهدی رهبر، این محوطه به اواخر دوره اشکانی تا اوایل دوره ساسانی است.

قبور دست کند در سیراف:  

در فاصله قرون دوم تا پنجم هجری قمری ((هشتم تا دوازدهم میلادی)) بندر باستانی تاریخی سیراف، یا طاهری امروزی، یکی از بزرگترین و با شکوترین بنادر ایرانی اسلامی در سرتاسر حوزه خلیج فارس به شمار می رفت. دریانوردان و بازرگانان سیرافی نه تنها با کلیه بنادرِ آباد و پر رونق خلیج فارس، بلکه با هندوستان، چین و شرق آفریقا نیز در تجارتِ مستقیم و مستمر بودند. این بندر اسلامی از دوره ساسانی مسکونی بوده و بقایای یک قلعه ساسانی نیز در محل مسجد جامع سیراف توسط دکتر دیوید وایت هوس کاوش گردیده است. سیراف، سرانجام در زلزله هولناک هفت شبانه روز که در نیمه دوم قرن چهارم هجری رخ داد به کلی ویران شد. بندر تاریخی سیراف در برگیرنده آثار متنوع و گوناگونی از ساحل دریا تا کوهستان سنگی شمال آن است. مهم ترین آثار کاوش شده توسط دکتر وایت هوس عبارتند از: مسجد جامع، خانه های اعیانی، بازار، حمام، کارگاهها سفالگری، حصار دور شهر و از این امور مهمتر، گورستان و گور دخمه های مشرف به شهر است که در دره (لیر) تا دره (شیلو) پراکنده شده اند. 1974 -  1967  

نظر نگارنده: امید است با درایت مسؤلین ذیربط پروژه بیرون کشیدن خرابه های تاریخی زیر آب سیراف را در دستورکار عملیاتی خود قرار داده میراث ارزشمند زیر آب سیراف را زندگی دوباره بخشند. 

قبرستان لیر – شیلو در سیراف : 

دره های لیر و شیلو در ارتفاعات شمال سیراف قرار گرفته و در برگیرنده لایه های ضخیم کنگلومرا و ماسه سنگ است که شرایط مناسبی را برای ایجاد یکی از بزرگترین گورستان ها و گور دخمه های ساسانی – صدر اسلام فراهم آورده است. این ارتفاعات سنگی به وسیله دو دره عمیق که حاصل فعالیت گسل های منطقه می باشد، به سطوح مختلف و با شیب ملایم به طرف دریا تقسیم شده است. درون این دره های V شکل و پرتگاهی، دیواره های بزرگ برای حفر صدها گور دخمه ساسانی مهیا گردیده و دامنه های متشکل از لایه کنگلومرا و ماسه سنگ نیز سطحی مناسب برای ایجاد قبور موقت ((دخمک)) و استودان های ساسانی و سپس قبور اسلامی فراهم نموده است. 

گور دخمه های مورد اشاره، دارای اشکال مختلف و ابعاد متفاوتی بوده که خود نمایانگر وجود طبقات اجتماعی دوره ساسانی است. با شواهد موجود، می توان چنین تصور کرد که گور دخمه های دارای قاب های ورودی هندسی و فضای منظم و چهار گوش که دارای لایه های ماسه سنگ کنده شده اند، متعلق به افراد متمول و متمکن بوده است. 

 از طرفی گور دخمه هایی فاقد شکل هندسی که تنها به صورت حفره های بزرگ یا متوسط درلایه های نرم و شکننده کنگلومرا کنده شده اند، متعلق به افراد طبقه پایین جامعه آن روزگار بوده است.

درون اکثر این گور دخمه ها، بقایای استخوان دیده شده است که عموماً مورد تخریب و دستبرد قرار گرفته اند. ارتفاعات شمالی سیراف از لایه های کنگلومرا در بالا و ماسه سنگ در پایین تشکیل شده اند که البته در زیرِ لایه دوم مجدداً لایه دیگری از جنس کنگلومرا دیده می شود. در دوره ساسانی با برداشت لایه کنگلومرا و سپس بخشی از لایه ماسه سنگ، یک سطح صاف از جنس ماسه سنگ ایجاد نموده اند که بستر مناسبی برای ایجاد استودان های قبری شکل مهیا نموده است . برش ایجاد شده در لایه های کنگلومرا در بالا و ماسه سنگ در پایین به ارتفاع تقریبی هشت متر در حاشیه غربی گورستان سیراف قابل مشاهده است.

در برخی موارد از این دیواره ایجاد شده در حاشیه گورستان برای حفر گود دخمه های ساسانی استفاده شده است. سطح صاف ایجاد شده که دارای شیب نسبتاً ملایمی به سوی دریا و بندر سیراف است ، زمینه مناسبی برای ایجادتعداد بی شماری از گود های چاله سنگی ساسانی است که به وسیله تدفین های دوره اسلامی ادامه می یابد.

 در این بستر سنگی تعداد چهار ستون سنگی بزرگ با ابعاد حدود 5/2 متر طول و 2 متر عرض و حدود 3 تا 4 متر ارتفاع در دو طرف دره (لیر) و در میان قبور سنگی گورستان بر جای مانده است که احتمالاً به عنوان ((برج خاموش)) مورد استفاده قرار گرفته است. این ستونها با بستر سنگی یکپارچه بوده و از تراش لایه ماسه سنگ بستر ایجاد شده است.

رأس یا بالای این ستون های سنگی حجیم، دارای فضای مناسب برای قرار دادن مردگان بوده تا اجساد در معرض هوای آزاد و پرندگان قرار گیرند و آنگاه استخوان هایشان به گور دخمه پیرامون انتقال یابد. در بستر سنگی کوههای سیراف، علاوه بر گود دخمه ها و ستون های سنگی حجیم (( برج خاموشان )) ، هزاران قبر کنده شده در ماسه سنگ به چشم می خورد. 

این قبور سنگی دارای 10/2 متر طول و 50 سانتیمتر عرض و 40 تا 60 سانتیمتر عمق هستند و به صورت دو گورستان بزرگ در شرق و غرب دره  ((لیر)) دیده شده اند. مطالعات باستان شناسی در خصوص آیین تدفین مردگان در دوره های مختلف نشان می دهد که بر اساس مذاهب رایج در هر دوره الگوههای متفاوتی در جای جای ایران شکل گرفته است.

قبور دست کند قبرستان تیس _ چابهار: این قبرستان، شامال صدها گور کنده شده در بستر سنگی حاشیه جنوب غربی روستای تیس از توابع بندر چابهار است. 

این قبرستان با نام قبرستان شماره یک یا قبرستان اجنه بر روی تخته سنگی مشرف به روستای تیس به نام پیل بند و در مجاورت قبرستان فعلی روستا واقع شده . 

قبرستان تیس یا قبرستان جِن ها در فرهنگ عامه اهالی، جایگاه خاصی پیدا کرده و اعتقادات متفاوتی در مورد آن شکل گرفته است. مثلاً: اهالی معتقدند که شب ها نباید از این قبرستان گذر کرد. چون هرکس این کار را کرده بعد از چند روز مرده است. آنها، بر این اعتقادند که، شب ها، اجنه بالای سرِ درگذشتگان خود می آیند و این نقطه را جای ترسناکی می دانند. قبور کنده شده در پشته سنگی پیل بند دارای ابعاد متفاوتی برای بزرگسالان و خُرد سالان بوده و دارای جهت شمالی - جنوبی هستند. بستر طبیعی گورستان از ماسه سنگ تشکیل شده که دارای سختی پایداری بسیار زیادی است. شکل و فرم قبور کاملاً هندسی و زاویه دار بوده و حفر آنها کار پر زحمتی بوده است. در نزدیکی این قبرستان یک آب انبار وجود دارد که می تواند ارتباطی منطقی و کاربردی با قبرستان و محوطه استقراری پیرامون آن داشته باشد.

 منابع مورد بهره برداری :

1 - حسین توفیقیان: ((بنادر تاریخی خلیج فارس در دوره ساسانی تا اوایل اسلام بر اساس مطالعات باستان شناسی زیر آب)) پژوهشگاه میراث گردشگری 1393 

2 - لئو ترومپلمن:  ((قبور و آیین تدفین در دوره ساسانی، باستان شناس و تاریخ 1379.

3 - مهدی رهبر :  ((گزارش کاوش قبرستان شغاب)). مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی کشور.

4 - دکتر مصطفی دِه پهلوان: رئیس مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران. (( کاوش در قبرستان شغاب ، خرداد ماه 1400 (مصاحبه حضوری نگارنده با نامبرده)).

5 - دکتر دیوید وایت هوس: مقاله بازگشت سیراف، از کتاب: دانشگاه جندی شاپور و بازگشت سیراف 

با ترجمان: اسماعیل نبی پور - دکتر ایرج نبی پور

(هفته نامه نسیم جنوب – سال بیست و چهارم – شماره 966)