که بسته پایم...؟*

دکتر عابدین عابدی زاده

مهاجرت موضوعی چندوجهی و پیچیده است اما می?توان با صراحت گفت که مسئله اصلی مهاجرت بیشتر متوجه کشورهای جهان سوم و کمترتوسعه یافته است! مهاجرت از ایران تقریباً از دو دهه قبل از انقلاب در ذهن و اندیشه?ی ایرانی به عنوان یک تحرک اجتماعی شکل منسجم?تری به خود بست و هر دهه بر تعداد افرادی که اقدام عملی به مهاجرت از ایران داشته?اند رو به فزونی رفته است تا این که امروز، ایده و فکر مهاجرت به نوجوانان و کودکان دهه?ی ۸۰ و ۹۰ رسیده که در آینده?ی نه چندان دور می?تواند به پاشنه آشیلی برای وضعیت نظام سیاسی اجتماعی کشور تبدیل شود. 

هرچند مسئله?ی مهاجرت در شکم خود آبستنِ مسائل اجتماعی عدیده?ای است اما نمی?توان از عواملی رانشی و کششی مهاجرت عبور کرد؛ قصد ندارم از رویکرد مارکسیستی و شکار مغزها سخن بگویم؛ چرا که این رویکرد، نگاهی کاهش?گرا و یکسویه به موضوع مهاجرت دارد و تقلیل دادن مهاجرت به یک عامل، هرگز نمی?تواند همه?ی جوانب آن را واکاوی نماید لذا نگاهی چندوجهی می?طلبد؛ بر اساس نظریه مابوگونج؛ افراد بیشتر تحت تاثیر عوامـل جـاذب و دافع نقـاط مهاجرپذیر و مهاجرفرست اقدام به مهاجرت می?کنند به عبارتی مجموعه?اي از علل و عوامل محیطی اعم از درون و برون مرزي به عنوان علل رانشی و کششی موجب می?شود که افراد در مکان دیگری در جستجوی آرمان?های ذهنی و اجتماعی خود باشند.

 ایران نیز در چند دهه?ی اخیر بر اساس آمار صندوق بین?المللی پول از میان حدود ۱۰۰ کشور در حال توسعه و توسعه یافته از نظر فرار مغزها و مهاجرت در رتبه?ای بین اول تا سوم قرار گرفته و در طی این سال?ها نه تنها جمعیت هجرت?کنندگان از وطن کاهش نیافته بلکه در هر دهه، موج?های پردامنه?تر و جدیدی از مهاجرت ایرانیان در آمارها گزارش شده است. در ترکیب مهاجران ایرانی در چند سال اخیر به غیر از نخبگان دانشگاهی، افراد با سلیقه?های مختلف اجتماعی و توان اقتصادی نیز مشاهده شده است؛ در این میان، افراد با مشاغل خدماتی، تولیدی و کسب و کارهای کوچک نیز دیده می?شود که این نشان از وضعیت نابسامان کسب و کار و ناامید به تغییر وضع معیشت اقتصادی مردم دارد. فارغ از این که بسیاری از مهاجرین در برهه?ای از زمان به دلیل شرایط سیاسی، اجتماعی و سرخوردگی از مشارکت دادن آنها در سیاستگذاری?های عمومی و اجتماعی جامعه ترک وطن کرده?اند اما به تازگی این موضوع به مسائل اقتصادی و معیشیتی تغییر جهت داده است؛ به عنوان مثال: بسیاری از جوانان با حرفه?هایی چون آرایشگری، بنایی، نقاشی، مکانیکی و ... اقدام به مهاجرت نموده?اند. 

نخبگان علوم انسانی به دلیل ماهیت رشته?های علوم? انسانی که باید به پویایی اندیشه و معنابخشی به زندگی و نقش انسان در پیشرفت اقتصادی و سیاسی جامعه بپردازند، آن چنان که باید و شاید نتوانسته?اند در طرح?های فرهنگی و سیاست گذاری عمومی جامعه، فعالیت فکری و علمی اثرگذاری داشته باشند و این موضوع باعث بی?علاقگی، کرختی فکری و بی?تفاوتی اجباری آن ها نسبت به نظام?های اندیشه و فکری در جامعه شده است، این بی?تفاوتی اجباری در برخی از نخبگان فکری منجر به دنباله?روی آرمان?های فکری خود در مکان و جغرافیای دیگری خواهد شد، آمار مهاجرت دانش?آموختگان حوزه پزشکی و مهندسی که جلودار مهاجرین علمی و دانشگاهی هستند نشان از این ادعاست؛  آن هایی که توان مالی، ارتباطی و اجتماعی مهاجرت دارند با بغض در هم شکسته آرزوهای ماندن و ساختن وطن را رها می?کنند و نیمی از روح و جان خود را برمی?دارند و می?روند و اهداف و تمنّاهای فکری و علمی خود را در مکان لامکان دیگری می?جویند؛ آن هایی که توان مهاجرت ندارند در تخیلات خود آرمان?جویی می?کنند و در انتظار روزنه و تابش نوری! تا سهم فکری خود را در بسترهای منجمد مدیریتی و حلقه?های بسته?ی سیاسی به منصه ظهور برسانند! گاه این انتظار در همان قالب سرد و بی?روح می?میرد.

افراد بسیاری را می?شناسم که در تقلای فکری مهاجرت، درگیری ذهنی دارند؛ تا آن جا که این کشمکش درونی ترک وطن، به نوجوانان و کودکان دهه?ی ۸۰ و ۹۰ ایرانی رسیده است که خود اعلام خطری برای آینده?ی سیاسی اجتماعی کشور در پی خواهد داشت، چرا که به تعبیر پژوهشگران حوزه امنیت ملی یکی از مولفه?های امنیت ملی یک سرزمین، در ابتدا منابع انسانی و جمعیت است.

با این حال، این تقلای رفتن در ذهن بسیاری از شهروندان ایرانی، یک اتوپیای ذهنی شکل می?دهد که به دلایل متعدد ساختاری، فرزندان این سرزمین به دنبال یافتن جزیره?ای خیالی در ذهن خود در تکاپو و تلاشند؛ جزیره?ای که در آن سیاست و جامعه در کمال خوبی اجرا  گردد. آن گاه که قایق نجات شان به ساحل چنین جزیره?ای نرسد و از سویی از وضعیت موجود زندگی، ناراضی و دلسرد شده باشند و امیدی گرم در دل آن ها لانه نکرده باشد، ممکن است به شهروندانی عصبی، بیگانه از خود، افسرده و ناامید از آینده تبدیل شوند، شهروندی که نه از فضیلت سخن می?گوید و نه از علم؛ آن وقت جامعه غیراخلاقی می?شود و زیست اخلاقی در جامعه?ی غیراخلاقی فاجعه?بار خواهد بود.  دانش?آموختگان نظام دانشگاهی نیز وقتی هیچ گونه سازگاری و تناسبی بین نهاد علم و ساختارهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه را تجربه نکنند و این بی?تناسبی نظام علم و دانش با واقعیت اجتماعی جامعه؛ اراده?ی آن ها را به سوی هجرت به جغرافیایی دیگر بیشتر می?کند؛ تا زمانی که روابط نظام علم و دانشگاه با حوزه فرهنگ عمومی و سیاسی تقویت نشود و از این بدقوارگی خارج نشود موضوع مهاجرت اولویت نخست ذهنی آن ها خواهد ماند، و این فاصله و تهی شدن نخبگان فکری از نظام تصمیم?گیری و مدیریتی کشور؛ آسیب?های بسیار جدی به ساختارهای اقتصادی و فرهنگی، اجتماعی جامعه وارد خواهد ساخت.

 جالب آن که بسیاری از افرادی که وارد حلقه?ی نظام تصمیم گیری کشور شده?اند نیز سودای مهاجرت دارند و برخی نیز کاشانه?ای برای آینده خود و فرزندانشان در آن سوی مرزها مهیا کرده?اند، این به آن معناست که بسیاری از مدیران و مسئولان نیز از آینده?ی فرزندان خود نگرانند، آینده?ای که نتیجه تصمیمات اشتباه امروز آنها بوده است. گسست بین بهره?گیری از ظرفیت سرمایه انسانی نخبگان فکری با کانون?های تصمیم?گیری و سیاست?گذاری و واگذاری سمت?های مدیریتی به افراد و رفقای غیرمتخصص، نیز یکی از دیگر از عوامل ناامیدی نخبگان علمی است.

لذا به نظر می?رسد عامل سیاسی و سیاست?بازی نسبت به دیگر عوامل، اثرگذاری و ارتباط بیشتری با گرایش جوانان به مهاجرت دارد؛ چنان چه این روند، تغییر جدی و ملموس یابد، انتظار می?رود که تمایل به مهاجرت کاهش یافته و به روشنی و خوشبینانه می?توان گفت که با تحول در ساختارهای سیاسی و اجتماعی و استفاده از ظرفیت فکری همه?ی شهروندان مسئول، امیدی پررنگ در میان ایرانیان مهاجر ایجاد خواهد شد و بسیاری که با ناامیدی رفته?اند با امید و اشتیاق راه بازگشت به سرزمین فرهنگی و مادری خود پیشه می?گیرند. 

چنان چه انسان?ها با هر قومیتی در هر جامعه?ای به آن ها نگاه شهروندی شود، خود را مسئولانه در موقعیت شهروندی قرار می?دهند؛ مگر می?شود یک انسان، احساس شهروندی را با هوش و گوش خود تجربه کند و خود را در موقعیت شهروندی قرار ندهد؟ و در فرآیندهای سیاسی اجتماعی جامعه مشارکت فعالانه نداشته باشد؛ ما بیش از هر زمان دیگر، نیاز به جامعه?شناسی امید داریم، امید به ساختن و ماندن در خاک وطن!

*اشاره به شعر زیبای « کجا چنین شتابان؟» شفیعی کدکنی