خليج ? فارس و انتقال و گسترش زبان فارسي

دکتر حمید اسدپور

از جمله کارکردهاي فرهنگي خليج ? فارس، انتقال و گسترش زبان فارسي در جنوب، جنوب شرقي و شرق آسيا و هم ? چنين در شرق آفريقا مي ? باشد. در آغاز سکونت مهاجران ايراني در هند که به خصوص از خليج ? فارس را هي اين سرزمين شده ? بودند آثاري به زبان فارسي وجود داشت که جهت حفظ آن، ايرانيان اقدام به ترجمه آن ? ها به زبان ? هاي رايج در هند نمودند. اما به تدريج زبان فارسي در همه ارکان جامعه و حکومت هند نفوذ يافت. بسياري از شعراي فارسي زبان در دربار گورکانيان هند بودند و تعدادي آن ? ها را تا يکصد و شصت و هفت   شاعر هم ذکر کرده ? اند. نمونه اين شاعران، عرفي شيرازي است که از جرون، عازم دکن شد و در دربار هند، مقام والايي يافت و چنان در شعر و ادب، پيشرفت نمود که خود را حتي برتر از انوري، خاقاني و نظامي مي ? دانست. وجود لغات و اصطلاحا ت فارسي در هندوستان و جزاير مالديو که مربوط به تجارت دريايي است، بيانگر تأثير   و نقش خليج ? فارس در گسترش زبان فارسي مي ? باشد. چنان ? که عمده تجارت دريايي اين مناطق با ايران از راه خليج ? فارس بود. براي نمونه مي ? توان به اصطلاحات شاه ? بندر و حق ? بندر اشاره نمود. اين تأثير و نقش خليج ? فارس، حتي پس از سقوط صفويه هم تداوم يافت. چنان ? که حزين لاهيجي، شاعربلندآوازه ايراني هم از راه خليج ? فارس عازم هندوستان شد و به ? رغم بي ? توجهي به بزرگان هند، باز هم مورد توجه قرار داشت و ماهانه مبالغ کلاني جهت مخارج وي مقرر کرده بودند. مقبره حزين در نزديکي بنارس قرار دارد. با وجود اينکه بنارس از مراکز زيارتي مورد توجه هندوها است، ولي مقبره حزين نيز از جمله مقابر و زيارتگاه ? هاي مورد توجه بسياري از مردم هندوستان مي ? باشد. نفوذ و گسترش زبان فارسي چنان بود که پادشاهاني مانند پادشاه سيلان اطلاعات بس يار زيادي از ايران و به ويژه جزاير ايراني داشت و در دربار او و اکثر دربارهاي هند از زبان فارسي بهره گرفته مي ? شد.   شکل ? گيري اين جوامع ايراني و مهاجرت افراد با مشاغل و تعليمات گوناگون از ايران به هند، باعث گسترش نفوذ ايرانيان در همه ارکان اين سرزمين همراه با گسترش زبان فارسي گرديد. اين نفوذ چنان بود که بنا بر سخن ابن بطوطه همه بيگانگان در هند را خراسانيان مي ? ناميدند. پروفسور هادي حسن عنوان مي ? دارد که نفوذ ايرانيان در مناطقي مانند کاليکوت به صورتي بود که بيگانگان را پارسي مي ناميدند. اغلب اين پارسيان از تجار و بازرگانان بودند که تا پيش از غلبه پرتغالي ها بر اين سرزمين، نفوذ خود را حفظ کرده بودند. نفوذ گروه ? هاي ايراني در ارکان مختلف جامعه هند به ويژه در مناطق غربي به صورتي بود که قضات مسلمان به ويژه ايرانيان در اين سرزمين را هنرمن مي ? گفتند که همان واژه هنرمند اي راني بود.   علاوه بر هند، گسترش و نفوذ زبان فارسي در شرق آسيا نيز تا قرن ? ها تداوم يافت. در قرن دوم هجري يک کلني از بازرگانان مسلمان و غيرمسلمان که اکثراً ايراني بودند در خانفوا در سرزمين چين شکل گرفت و بسياري از دستاوردها و حتي لغات زبان فارسي از طريق آنان به چين منتقل شد.  

نفوذ ايرانيان در شهرهاي چين و بخش تجاري به ويژه در شهرهايي مانند هاينان و خانفوا که بعدها کانتون ناميده شد و ارتباط عميقي با خليج ? فارس داشتند، باعث شد که بسياري از لغات فارسي در اين سرزمين وارد شود. از آن جمله، نماز بامداد، نماز پسين، نم از شامگاه و آبدست است. بسياري از کتيبه ? هاي آنان با به «نام خداوند بخشنده مهربان» آغاز شده است و اصول دين را با زبان فارسي ولي با خط چيني فراگرفتند. کتيبه ? هاي مساجد آنان تزيين شده با اشعار فارسي است و حتي روستاهايي با عنوان فارسي وجود داشته است که مي ? توان ب ه چيني باغ، بازاردره، دوشنبه بازار و دوزخ دره اشاره کرد. به واقع بايد اشاره نمود که مسلمانان در چين، دين اسلام را با خط چيني ولي با زبان فارسي آموختند. آموختني که معلول تجارت چين با ايران به ويژه از سوي خليج ? فارس بود. در نواحي غير از هند و چين مانند برمه ن يز زبان فارسي نفوذ زيادي يافت و تا مدت ? ها زبان رسمي دربار ارکان، در برمه زبان فارسي بود. وجود پنجه مسجد و   مقابر فراواني با نام ? هاي فارسي، نشان ? دهنده نفوذ فرهنگ و تمدن ايراني در اين سرزمين است. همچنين نفوذ گروه ? هاي ايراني در دربار سيام سبب شد که زبان فارسي و اشعار شعرايي مانند فردوسي در اين سرزمين مورد توجه قرار گيرد.    از ديگر مناطقي که با ارتباط با خليج ? فارس و تشکيل جوامعي از مهاجران ايراني در آن مناطق، زبان فارسي، نفوذ زيادي يافت، شرق آفريقا مي ? باشد. از گذشته ? هاي دور، ايرانيان به شمال و شرق آفريقا توجه د اشتند و ارتباطات فراواني بين ايران و اين مناطق شکل گرفته بود. چنانکه اين مناطق مورد توجه پادشاهاني مانند کمبوجيه، داريوش و خشايارشا قرار گرفت و خليج ? فارس يکي از راه ? هاي ارتباطي با اين مناطق بوده است. در دوره هخامنشيان با اعزام گروهي به فرماندهي ستاسپس، شاه زاده هخامنشي، اقدام به کشف برخي از راه هاي دريايي آفريقا نمودند. اين وضعيت در دوره اشکانيان و ساسانيان نيز تداوم يافت.

    از دوره اسلامي تجارت گسترش بيشتري يافت. توسعه بازرگاني و وجود بحران ? هاي مختلف داخلي مانند درگيري ? ها و سختگيري ? هاي مذهبي در ايران سبب شد تا گروه ? هاي مختلفي از ايرانيان با توجه به اين بحران ? ها و وجود جاذبه ? هاي مناطق شرقي آفريقا، اقدام مهاجرت به اين منطقه نمودند. از جمله آنان مي ? توان به مهاجرت گروه زيادي به رهبري علي ? بن حسن از شيراز به شرق آفريقا اشاره کرد. اين گروه حکومت کيلوا را بنا نهاد ند و با تجارت ادويه، ابريشم و ديگر محصولات کشاورزي به ثروت زيادي دست يافتند. مهاجرت اين گروه از شيرازي ? ها به شرق آفريقا از طريق خليج ? فارس و تداوم مهاجرت ? ها سبب شکل ? گيري جوامع ايراني در اين منطقه گرديد. اين کانون ? هاي ايراني، ضمن آنکه نقش اساسي در توسعه و گس ترش اسلام و همچنين ساز و کارهاي تجاري در اين مناطق داشتند، با حفظ بسياري از آثار فرهنگ و تمدن ايراني به بازنشر آن در اين مناطق اقدام نمودند. از جمله آن ? ها حفظ زبان و لغات فارسي و تأثيرات اين زبان بر زبان سواحيلي مي ? باشد که از جمله زبان ? هاي معروف در شرق آفر يقاست.

بسياري از شاعران و بزرگان ادبي اين مناطق، سبک ? هاي شعر خود را با الهام از شعراي فارسي برگزيدند. نمونه آن ? ها سيد عبدالله بن علي است که مجموعه ? اي به نام انکشافي دارد و الهام گرفته از ديوان حافظ است.

همچنين اشعار عمر خيام نيز مورد توجه شعراي اين ناحيه قرار گرفته است. با وجود نفوذ ايرانيان در اين مناطق بسياري از لغات فارسي تا قرن ? ها در اين منطقه باقي ماند. از آن جمله بوستان، برنج، زر، قاموس، دريچه، دکان، پلو و غيره است.

(نسیم جنوب، سال بیست و ششم، شماره 1059)