تداوم فرهنگ ايرانيان در خليج ? فارس  

نسیم جنوب، مجتبي محمدي - کارشناس ميراث فرهنگي استان بوشهر

خليج ? فارس همواره نقش مهم و تأثيرگذاري در تاريخ ايران داشته است. به دليل قرن ها سيطره و نفوذ   ايران در اين منطقه فرهنگ ايرانيان در هر دو کرانه شمالي و جنوبي تداوم داشت. نفوذ فرهنگ ايراني در لايه لايه زندگي مردمان ساحل ? نشين خليج فارس در هم تنيده شده بود. فرهنگ دريانوردي، صيادي، تجارت، تعاملات فرهنگي و بين المللي و تسامح ? طلبي از اين جمله اند.   اما به راستي علل اصلي تداوم فرهنگ ايرانيان در خليج فارس چه بوده است؟ بررسي اسناد و منابع تاريخي نشان مي ? دهد که فرهنگ ايرانيان پس از سلطه کامل امپراتوري پارسي ? ها بر فلات مرکزي ايران و منطقه بين ? النهرين فرهنگ غالب و رايج در کرانه ? هاي خليج فارس بوده است کما اين ? که قبل از ايرانيان فرهنگ حکومت هاي مستقر در بين النهرين به مانند سومر ، آشور و بابل نيز در کرانه ? هاي خليج فارس رايج بود. اما با سلطه کامل ايرانيان بر مناطق غربي خاورميانه امروز و بخش هاي زيادي از آسياي مرکزي،آسياي ميانه، آسياي صغير، کاپادوکيه، فينيقيه و براي مدتي يونان آن زمان طبيعتاً خليج فارس نيز به مرکز عمده فرهنگ ايرانيان در کرانه ? هاي جنوبي امپراتوري پارس تبديل گرديد. نقش مواصلاتي خليج فارس با تکيه بر بنادر و جزاير گوناگون آن در اقتصاد امپراتوري ? هاي گوناگون پارسي بسيار بسيار مهم بود. هخامنشيان، اشکانيان و ساسانيان هر کدام بنا بر شرايط و اقتضاعات زماني به خليج فارس توجه نمودند. توجه به خليج ? فارس منجر به ايجاد فرهنگ خاص به محوريت انديشه ايرانشهري گرديد.

بنادر و جزاير خليج فارس به گونه اي با فرهنگ ايرانيان عجين شده بودند که فنون مرتبط با زندگي و زيست اجتماعي مردمان ساحل ? نشين اعم از صيد و صيادي، فنون دريانوردي، اسامي بنادر و کرانه ? ها در بيشتر مکان ? ها برگرفته از نام ? هاي ايراني است. به عنوان مثال کلمه افلاج که در عمان رايج شد برگرفته از همان قنات ايرانيان است که توسط حکام ايراني براي ساليان متوالي در عمان و بنادر آن رايج بود و يا کلمه «بار» نيز يک کلمه ايراني است که ايرانيان در عرصه دريا و دريانوردي به برخي از مناطق و بنادر داده اند. به مانند «مالابار»، «زنگبار» و غيره. بررسي ? هاي صورت گرفته نشان از تأثير عميق فرهنگ ايراني در خليج ? فارس است. عنصر ايراني و فرهنگ برخواسته از سالها حکمراني و زندگي اجتماعي در سواحل و کرانه ها به گونه اي بود که با سقوط ساسانيان و ورود اسلام به ايران بنادر و کرانه ? هاي خليج ? فارس با پذيرش گفتمان و فرهنگ نوين اسلامي با تلفيق اين فرهنگ با فرهنگ ايراني نقش موثري در شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي ايفا نمود. در دو قرن نخستين اسلامي فرهنگ ايراني دست برتر را داشت بطوري ? که مناطق و کرانه ? هاي خليج ? فارس تبديل به پناهگاهي براي مخالفين خلفاي اسلامي شده بود. کرانه ? هاي مکران و بنادر مسقط در عمان مکان مطمئني براي گروه زيادي از خوارج به ويژه خوارج اباظيه شده بود و يا در بنادر شمالي بوشهر به مانند جنابه يا گناوه امروز دامنه شورش صاحب ? الزنج يا قيام بردگان بر عليه خلفاي عباسي به اين بنادر ايراني کشانده شده بود که حرکتي بر عليه استبداد حکام عباسي بود. با روي کار آمدن حکومت ? هايي به مانند آل بويه که دامنه قدرت آنان در عصر عضدالدوله ديلمي تا خليج ? فارس و سيراف هم کشانده شده بود بنادر و کرانه هاي شاخابه پارس نقش مهم و تأثيرگذاري در رونق و شکوفايي تمدن اسلامي ايفا نمودند. وابستگي نهاد خلافت در بغداد به دريانوردي ايرانيان و انتقال کالا و فرهنگ حاصل از آن نيز در نوع خود جالب توجه است. مهمترين کالا ابريشم و ياقوت و مرواريدهاي درخشان بود که از خليج فارس، سيراف و بنادر مسقط و عمان حاصل مي ? شد و از طريق بندر بصره که جايگزين ابله تاريخي شده بود به بغداد مرکز خلافت ارسال مي شد. بنابراين پايايي و پويايي فرهنگ ايرانيان در خليج ? فارس نقش مهمي در انتقال اين فرهنگ و شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي در فاصله قرون نخستين تا ميانه اسلامي داشته است. قابل ذکر است که تداوم فرهنگ ايرانيان در سده ? هاي بعد نيز در کنار همزيستي با فرهنگ ساير اقوام در کرانه هاي خليج ? فارس تداوم داشته است.

(هفته نامه نسیم جنوب- سال بیست و ششم، شماره 1065)