حسن رضوي پژوهشگر و نويسنده کتاب «تاريخ جزيره خارگ» در مصاحبه با نسيم جنوب:  

جزيره خارگ؛ از منظر موقعيت تاريخي و باستاني   يک موزه تاريخ اقوام است

جزيره خارگ مي ? تواند عنوان يکي از مهمترين مقاصد گردشگري تاريخي و طبيعت ? گردي به سراسر دنيا معرفي گردد  

-در ابتدا خودتان را معرفي کنيد؟

- فرزند جزيره خارگ هستم و سخ ت دل ? بسته آن. خانه پدري ? مان نزديک دريا بود و هنوزم هست. صبحگاهان با صداي دريا از خواب بيدار مي ? شدم و صداي مرغان دريايي و همهمه جاشواني که براي کسب روزي حلال به دريا مي ? رفتند. شيفته دريا بودم و اغلب در حال ماهيگيري در ساحل نزديک خانه. ايام کودکي ما با جنگ گ ذشت و نفير موشک ? ها و انفجار بمب ? ها. بعد دوران جنگ ? زدگي آغاز شد که چند سالي همچون همه مردم خارگ آواره ديگر شهرها و روستاها بوديم. فارغ ? التحصيل رشته شيمي از دانشگاه خليج فارس بوشهر هستم و بعدها کارشناسي ارشدم را در رشته مديريت گرفتم. سال 1387 با هفته ? نامه نس يم جنوب بوشهر و دکتر قيصي ? زاده آشنا شدم و اولين مطلبم با عنوان «دي رجب، آخرين دي ? زار خارگ» در شماره 501 نسيم جنوب در ارديبهشت همان سال به چاپ رسيد و اين همکاري در طول شانزده سال گذشته همچنان ادامه داشته است.

- اولين کار شما در عرصه نويسندگي چيست؟

- نويسندگ ي را با نوشتن داستان کوتاه آغاز کردم و اولين داستانم با عنوان «جزيره جنگ» در سال 1387 موفق شد در سه جشنواره آن سال يعني جايزه ادبي يوسف، جشنواره قلم سبز و جشنواره دوران طلايي نفت حائز رتبه برتر شود. اما اولين کتابم با عنوان «چند مي ? گيري تا جزيره، ناخدا؟» د ر سال 1397 به چاپ رسيد. اين کتاب شامل شش داستان نيمه بلند است که در جغرافياي جنوب و جزيره خارگ مي ? گذرد. کتاب با تکيه بر مولفه ? هاي ادبيات جنوب خوشبختانه مورد توجه خوانندگان قرار گرفت و موفق شد در بخش ويژه جشنواره ادبي بوشهر در سال 1398 شايسته تقدير شناخته ش ود.

- چه شد که کتاب تاريخ جزيره خارگ را نوشتيد؟

- سال 1386 در بيابان ? هاي اطراف دارخوين خوزستان پيرمردي را دارم که در گوشه ? اي از يک تاسيسات نفتي در حال ساخت تنها نشسته بود و در خودش بود. بعد که هم ? کلام شديم ديدم که خود از تبعيدي ? هاي خارگ در زمان شاه بوده ک ه خاطرات بسيار جالبي از جزيره من داشت. شب دعوتش کردم به اتاقم و همه آن خاطرات را ثبت کردم. اما نمي ? دانستم با اين خاطرات چه مي ? خواهم بکنم. خارگ تاريخي بس بزرگ و پر از ناگفته دارد که بسياري از وقايع آن هنوز بصورت تاريخ شفاهي است و از گذشتگان سينه به سينه به ما رسيده است. هگل مي ? گويد «تاريخ خاص و عيني هر قومي هنگامي آغاز مي ? شود که به صورت تاريخ ? نوشته درآيد.» پدرم خاطره ? گوي بسيار خوبي بود و حافظه تاريخي بسيار خوبي داشت. مراودات او با قديمي ? هاي جزيره موجب شد که بسياري از خاطرات شفاهي خارگ در ذهن من ثبت و ضبط شود . براي مثال عنبر وطن ? دوست که خود از تفنگچيان کدخدا احمدي در حوالي سال ? هاي 1320 بود، ساعت ? ها در مغازه پدر مي ? نشست و از شب دستگيري کدخدا توسط فتح ? الله خان حيات ? داودي و آن سرنوشت غريبي که براي کدخداي خارگ رقم خورد تعريف مي ? کرد. عبدالخالق ابراهيمي از ماجراهاي سفر صيادي خود در هفتاد سال قبل تعريف مي ? کرد که سه ماه به طول مي ? انجاميد. دکتر مادرزاد غريبه ? اي بود که بدون هيچ گذشته ? اي به جزيره آمد و سال ? ها به مردم خارگ خدمت کرد و بدون هيچ نشاني ناگهان رفت. او در حافظه تاريخي مردم ماند و ماندگار شد. خوب اين ? ها و بسياري نقل ? هاي شفاهي ديگر در هيچ ? يک از منابع تاريخي نيامده و اگر راهي به متون تاريخي پيدا نمي ? کردند سرنوشت ? شان جز فراموشي نبود.

- چگونه به چارچوب فعلي کتاب رسيديد؟

- ابتداي کار با ثبت و ضبط تاريخ شفاهي به صورت مصاحبه و پژوهش ? هاي ميداني آغاز شد و بعد با کار تحقيق در منابع تاريخي مکتوب ادامه يافت. جزيره خارگ به عنوان مرکز ثقل رويدادهاي مهم تاريخ خليج ? فارس در طول تاريخ چندين بار توسط کشورهاي مختلف اشغال شده است. براي مثال در دوره صفويه به دست پرتغالي ? ها افتاد. در دوره زند و حکمراني کريم ? خان زند به دست هلندي ? ها افتاد و آن ماجراهاي عجيب که براي ميرمهناي بندرريگي و خانواده ? اش اتفاق افتاد. جزيره سه بار توسط قواي انگليس اشغال شد، دو بار در سال ? هاي 1838 و 1856 به بهانه محاصره هرات توسط محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار و يک بار در زمان جنگ جهاني اول در سال 1913 ميلادي در زمان سلطنت احمدشاه قاجار. تازه بعد از تحقيقات بسيار متوجه شدم که چه کار سختي در پيش دارم. مجموعه اين حوادث و رويدادها در زمان حکمراني خوانيني اتفاق افتاده بود که بر مناطق ساحلي استان بوشهر و جزيره خارگ حکمراني مي ? کردند. اغراق نيست اگر بگويم حدود دوازده سال طول کشيد تا توانستم به چارچوب فعلي کتاب برسم که خارگ حدود سيصد سال تحت حاکميت سه خاندان بزرگ ساحلي بوده، يعني زعابي ? ها حدود 150 سال، آل مذکور 50 سال و حيات ? داودي ? ها 100 سال بر خارگ و مناطق تابعه ساحلي حکم راندند. در اين سيصد سال تعداد 18 خان، خان ? زاده و کدخدا بر جزيره خارگ حکمراني کرده ? اند. اين گونه بود که کتاب تاريخ جزيره خارگ بر اساس فراز و فرود سه خاندان زعابي، آل ? مذکور و حيات ? داودي شکل گرفت و به رشته تحرير درآمد.

- در نوشتن اين کتاب از چه منابع و مستندات استفاده کرده ? ايد؟

- به گواه ليست منابع ذکر شده در پاي ان کتاب، براي نوشتن تاريخ جزيره خارگ از يکصد و بيست عنوان کتاب شامل کتاب ? هاي فارسي و يا ترجمه شده استفاده شده است. حدود چهل عنوان نيز از کتاب لاتين استفاده شده و بخشي زيادي از اطلاعات آن ? ها براي اولين بار است که توسط نگارنده ترجمه و منتشر مي ? شوند. همچنين ت عدادي از مقالات علمي نيز مورد استفاده قرار گرفته که همه آن ? ها با ذکر منابع در پانويس کتاب و در فهرست منابع آمده ? اند. يکي از منابع خوب و معتبر در نوشتن اين کتاب، سازمان اسناد و کتابخانه ملي ايران بود که پس از پژوهش ? هاي بسيار حدود هزار و دويست سند از اين ساز مان خريداري و در کتاب مورد استفاده قرار گرفت. شرح پيدا کردن برخي اسناد خود حکايت ديگري است که به برخي از آن ? ها در پايان کتاب اشاره کرده ? ام. کتابخانه مجلس شوراي اسلامي نيز مخزني از بهترين و مهمترين کتابها، روزنامه ? ها و مجلات را در دل خود جاي داده، خصوصا اين ? که هم ? استاني خوب ? مان آقاي فاطمي ? نژاد در آن ? جا لطف بسياري در يافتن منابع به من داشتند. يکي ديگر از بهترين منابعي که در چند سال اخير در اختيار پژوهشگران و علاقمندان به تاريخ قرار گرفته کتابخانه ديجيتالي قطر هست که شخصا بهره فراواني از آن برده ? ام. هر چند اغل ب گزارش ? هاي موجود در اين اسناد به خط تحريري انگليسي است که بازنويسي و ترجمه آن ? ها کار بسيار طاقت ? فرسايي بود.

- آيا اطلاعات جديدي در اين کتاب آورده ? ايد که قبلا در جاي ديگري نيامده است؟

- بله. اطلاعات زيادي در اين کتاب براي اولين بار است که منتشر مي ? شود. بر اي مثال اگر بخواهم به چند مورد اشاره کنم يکي حضور انگليسي ? ها در خارگ طي سال ? هاي 1838 و 1856 است که رويدادهاي آن به تفصيل و با جزئيات بسيار نوشته شده و اغلب از منابع دست اول لاتين استفاده شده است. يا در خصوص همکاري حيدرخان حيات ? داودي با انگليسي ? ها براي اولي ن بار قراردادهاي رسمي بين ايشان منتشر شده است. درباره اميرعلي ? خان حيات ? داودي با کمک اسناد کتابخانه ديجيتالي قطر به اطلاعات بسيار خوبي از فرزندان منتسب به او به نام ? هاي شيخ معصوم در گناوه و شيخ سلمان در خارگ دست يافتم که به تفصيل نوشته شده و شجره ? نامه احتما لي وي آورده شده است. درباره فتح ? الله خان حيات ? داودي گزارش ? هاي بسيار خوبي از سازمان اسناد و کتابخانه ملي ايران به دست آمد که در روشن ساختن زواياي تاريک اختلافات خان با کدخدا احمدي بسيار مفيد فايده بود.

- جزيره خارگ از نظر تاريخي چه جايگاهي دارد؟

- خارگ بي ? شک باستاني ? ترين جزيره خليج ? فارس است که به گواه آثار برجاي مانده در آن بيش از پنج هزار سال از قدمت و سکونت اقوام مختلف در آن مي ? گذرد. آثاري از تمدن ايلامي پنج هزار ساله، آثار هخامنشي دو هزار و پانصد ساله، آثار ساساني دو هزار ساله، آثار دوره اسلامي هزار ساله و بسياري آثار ديگر جزيره خارگ را به کلکسيوني از حضور اقوام مختلف بدل کرده است. به طور کل خارگ از منظر موقعيت تاريخي و باستاني يک موزه تاريخ اقوام است و اين پتانسيل را دارد که به عنوان يکي از مهمترين مقاصد گردشگري تاريخي و طبيعت ? گردي به سراسر دنيا معرفي گر دد. خارگ همچنين در بخش اولين ? ها جايگاه ويژه ? اي در ايران و منطقه خليج فارس دارد. براي مثال اولين سيستم استحصال آب شيرين با حفر قنات در جزاير، اولين کليساي ساساني در خليج ? فارس، اولين کليساي ناقوس ? دار مسيحي در ميان کشورهاي همجوار، اولين دستگاه پيشرفته غواصي ب نام «بل» در حدود ربع قرن پيش، ساخت اولين سد يا بند آبي براي آبياري زمين ? هاي کشاورزي، اولين قلعه و تجارتخانه هلندي، قديمي ? ترين زيارتگاه مسلمانان بنام ميرمحمد حنفيه، اولين ريل آهن براي حمل سنگ، اولين مدرسه غواصي در ايران با پرداخت پول و بسيار اولين ? هاي ديگر که اهميت و جايگاه اين جزيره را در طول ادوار تاريخي نشان مي ? دهد.

- جزيره خارگ از نظر دريانوردي در خليج فارس چه اهميت داشت؟

- خارگ را از ايام قديم بنام «اُم الربانين» مي ? شناختند يعني وطن ناخدايان. به اين دليل که ناخد ايان خارگي در خليج ? فارس از شناخته ? ترين «راه بلدها» يا معلمان دريانوردي در سواحل بودند و تمام کشتي ? هاي تجاري براي وارد شدن به بنادر و مناطق کم ? عمق ساحلي ناگزير به استخدام معلم ? هاي خارگي بودند چرا که آن ? ها مصب رودخانه را به مانند کف دستان خود مي ? شناختند. ديگ ر اهميت جزيره وجود چاه ? ها و قنات ? هاي آب شيرين بود که در تمام طول سال آب شيرين و بسيار باکيفيتي داشتند و کاروان ? هاي تجاري در مسير اقيانوس هند به خليج ? فارس در اين جزيره آب مورد نياز خود را ذخيره و انبار مي ? کردند. از ديگر امتيازهاي جزيره عمق مناسب آب در سواحل آن است که هم براي پهلوگيري کشتي ? هاي بزرگ تجاري استفاده مي ? شد و هم به عنوان پناهگاه در مقابل طوفان ? هاي دريايي.

- براي همين امتيازها بوده، که به طور مرتب مورد اشغال قرار مي ? گرفته است.

- بله، مجموعه اين امتيازها از خارگ چنان موقعيت ممتازي در خليج ? فارس ساخته بود که انگليسي ? ها بارها آن را اشغال کرده و به عنوان اهرم فشار به ايران از آن استفاده کردند که در اين راه موفق نيز بودند. جالب توجه اين ? که اولين باري که انگليسي ? ها در سال 1838 خارگ را به بهانه محاصره هرات اشغال کردند، آن قدر مجذوب خارگ و امتيازهاي آن شدند ک ه جرج اوکلند فرمانرواي کل هندوستان گفته بود بايد کاري کنيم که خارگ به عنوان ملک طلق انگليس اعلام گردد، اين جزيره بعدها مي ? تواند سنگاپور خليج فارس گردد.

- قبل از نفتي شدن خارگ، وضعيت زندگي و مردمان آن چگونه بوده است؟

- خارگ جزيره کوچکي بود با مردمي اندک در حدود يک ? صد نفر که امرار معاش ? شان از راه دريا بود و ماهيگيري و صيد مرواريد. مرواريد خارگ از جمله باکيفيت ? ترين مرواريدهاي خليج فارس محسوب مي ? شد که خواهان بسياري داشت و تاجران مرواريد يا طواش ? ها هر ساله از سواحل عربي به خارگ مي ? آمدند تا اين متاع گرانبها را خر يداري کنند. صيادان مرواريد خارگي علاوه بر صيد مرواريد در سواحل خارگ، به آب ? هاي اطراف بحرين نيز مي ? رفتند. آن ? ها بسيار هوشمند بودند و در مواجه با کارفرمايان هلندي و يا حکمرانان داخلي به عمد مرواريدي صيد نمي ? کردند تا محل ? هاي صيد را مخفي نگه دارند. خارگي ? ها هم چنين به سفرهاي دوردست دريايي تا هندوستان و زنگبار مي ? رفتند و به مبادله کالاهاي تجاري مي ? پرداختند. برخي در فصل رسيدن خرما به بصره مي ? رفتند و به کار خرماچيني مي ? پرداختند. اندک کشاورزي هم داشتند و لوبيا، عدس، گندم و صيفي ? جات از محصولات توليدي جزيره بود که الب ته به مصرف خود جزيره ? نشينان مي ? رسيد.

- مردم خارگ بيشتر تحت تاثير فرهنگ و آداب و رسوم کجا قرار دارند؟

- آداب و رسوم مردم خارگ در گذشته متاثر از نواحي ساحلي حاشيه خليج فارس، هم در بخش ايراني و هم در بخش عربي بود. زيرا مراودات بسياري با اين نواحي داشتند. برا ي مثال نوع پوشش در قديم هم پوشش عربي بود و هم پوشش ايراني و در زبان نيز به همين گونه بود. نکته جالب توجه زبان مردمان خارگ است که نوعي گويش منحصر بفرد است. اين گويش با آن ? که زبان نيست اما افعالي در خود دارند که صرف ? پذيرند. بومي ? هاي خارگ تلاش زيادي دارند تا اين گويش را به نسل ? هاي بعدي انتقال دهند. برخي فرهنگ ? ها از جمله مراسم زار و ليوا از مناطق دوردست آفريقا از جمله زنگبار به همراه بردگان به اين جزيره آورده شده و تا امروز هم به عنوان موسيقي درمان مورد استفاده قرار مي ? گيرند. در نوع معماري نيز مي ? توان اين شباهت ? هاي فرهنگي را ديد مثلا استفاده از حصير و چوب چندل در ساخت سقف خانه ? ها که در جنوب ايران کاربرد فراواني داشت. همچنين استفاده از انواع چوب ? هاي ديگر براي ساخت لنج ? هاي چوبي که در آفريقا، کشورهاي حاشيه خليج فارس و نوار ساحلي ايران متداول بود. از جمله ويژگي فرهن گي مردم خارگي اين ? که همواره به اخلاق نيکو و سيرت حسنه معروف بوده ? اند چندان که احمد فرامرزي درباره آنان مي ? گويد «بي ? اندازه بااخلاقند. دروغ نمي ? گويند. دزدي نمي ? کنند. آن ? چنان باعفت ? اند که بالاخانه درست نمي ? کنند که مبادا داخل خانه همسايه را ببينند. در دو طرف خ ليج ? فارس محبوبند و ذره ? اي ميان اهل سنت و شيعه اختلاف وجود ندارد».

- چرا به نظر مي ? رسد که مردم اين جزيره از صنعت و حضور نفتي ? ها در اين جزيره راضي نيستند؟

- مردمان خارگ در طول تاريخ، حوادث سختي را پشت سر گذاشته ? اند و اضطراب، نگراني و ترس هميشه همراه آنان بو ده و هست. آن ? ها بارها تا آستانه ازدست دادن خانه و کاشانه خود پيش رفته ? اند. براي مثال يک زماني هلندي ? ها قصد داشتند مردمان خارگ را بيرون کرده و هشتاد خانوار چيني را جايگزين آن ? ها کنند. سه بار قواي متجاوز انگليس اين جزيره را اشغال کرد و انديشه تملک جزيره را د اشتند که با عقب ? نشيني ايران از هرات افغانستان اين موضوع منتفي شد. بعد از خروج انگليسي ? ها هجوم سربازان لاري که جمعيت ? شان بيش از جمعيت خارگ بود باعث شد مردم به جزيره فيلکه کويت مهاجرت کنند، زيرا توان سير کردن شکم سربازان را نداشتند. در سال 1312 خارگ براي زند انيان حبس ابد در نظر گرفته شد و دستور داده شد بوميان جزيره به مکان ديگري منتقل شوند. حتي قيمت اراضي و ابنيه و باغات شخصي ساکنين جزيره نيز جمعا به مبلغ سيصد و هفتاد و پنج هزار ريال برآورد شد که به دليل بي ? پولي دولت اين موضوع مسکوت ماند. در سال 1333 مردم خار گ از ظلم و رفتار ناهنجار چاقوکش ? هاي تبعيدي مجبور به مهاجرت به کويت شدند. در سال 1350 شهريار شفيق پيشنهاد داده بود که به دليل محدوديت ساختمان ? ها، بومي ? ها در صورت ازدواج و بچه ? دار شدن به بيرون از جزيره منتقل شوند. در زمان جنگ با عراق مردمان خارگ تا آستانه از دست دادن کاشانه خود پيش رفتند، چند سالي جنگ ? زده شدند و آواره شهرها و روستاها، اما بازگشتند و زندگي از سر گرفتند. آخرين بار هم در زمان يکي از وزيران پرسابقه نفتي بحث بيرون کردن مردم خارگ پيش کشيده شد که خوشبختانه به سرانجامي نرسيد. خوب مجموعه اين اتفاقات م ردم خارگ را بي ? اعتماد کرده است. مردمي که هنوز خانه ? هاي ? شان سند ندارد. از داشتن برخي از خدمات ابتدايي محروم ? اند. در يافتن شغل مناسب مشکل دارند. در تردد دريايي مشکل دارند. در بخش درمان مشکل دارند. در جذب گردشگر و رونق اقتصادي مشکل دارند، ثبت احوال ندارند، اداره آب و فاضلاب ندارند، لوله ? کشي فاضلاب ندارند، لوله ? کشي گاز ندارند، خط هواپيمايي عمومي ندارند و هزاران مشک لات ريز و درشت ديگر. توقع مردم اين است که نفت با تکيه بر توان و بنيه مالي حاصل از استحصال و صدور نفت مي ? توانست به عنوان نماينده دولت بر بسياري از مشکلات مردم خارگ فائق آيد که اينگونه نشد.

- آيا اين مشکلات همچنان ادامه دارد؟

- در سال ? هاي اخير وضعيت به مراتب بهتر از گذشته شده است. مديران نسل جديد درک بهتري از شرايط روز و مشکلات پيش روي مردم دارند. هر چند مشکلات جدي و ساختاري همچنان وجود دارد اما نمي ? توان از خدماتي چون اورژانس هوايي براي بيماران، کشتي فوق ? العاده براي حمل و نقل دانش ? آموزان کنکوري، پرواز فوق ? الع اده در شرايط نامساعد جوي، کمک در ساخت و نوسازي مدارس و ... تقدير و تشکر نکرد.

- آيا اين خدمات شامل حمايت در بخش فرهنگ و هنر هم مي ? شود؟

- ارتقاء و اعتلاي فرهنگ و هنر با توان اقتصادي جامعه رابطه مستقيم دارد. متاسفانه به دليل ساختار معيوب اقتصادي حاکم بر جامع ه، کالاهاي فرهنگي از جمله کتاب ديگر جايي در سبد خانوار مردم ندارند و به اولويت آخر خانوار ايراني تنزل پيدا کرده ? اند. به همين ترتيب بنگاه ? هاي نشر کتاب نيز به دليل هزينه ? هاي سنگين کاغذ و چاپ و نبود تقاضا از گردونه بازار حذف و بسياري ورشکست شده ? اند. اين وسط ت مام فشار اقتصادي بر نويسندگان و مولفان وارد مي ? شود که بايد تمامي هزينه ? هاي تحقيق، نوشتن، چاپ، بازاريابي و فروش را خود شخصا متقبل شوند. خوب ما راه درازي تا رسيدن به آرمان ? شهر فرهنگي داريم که در اين راه سازمان ? هاي دولتي و خصوصي مي ? توانند به کمک مولفان و اصحا ب هنر بيايند.

- انتشار کتاب «تاريخ جزيره خارگ» اتفاق مهمي در حوزه تاريخ اين جزيره و تمام خليج ? فارس است. آيا حمايتي از اين کتاب توسط مسئولين جزيره خارگ صورت گرفته است؟

- متاسفانه تاکنون خير.

- برگرديم به کتاب، چه بخشي از کتاب بيشتر مورد علاقه خودتان هست؟

- شخصا علاقه زيادي به زندگي ? نوشت ? ها و کتاب ? هاي حديث نفس دارم. وقتي مشغول مطالعه کتابي هستم همواره ذهنم مشغول احوالات نويسنده در زمان نگارش کتاب است. خصوصا اين ? که کتابي قديمي هم باشد؛ اين ? که چکار مي ? کرده، چطور زندگاني مي ? گذرانده، چه حوادثي پشت سر گذاشته، چه تلاشي در پس نوشتن داشته، اطلاعات را از کجا آورده، و... به همين دليل خود نيز از قديم ? الايام عادت به ثبت وقايع داشته ? ام با عنوان روزنوشته ? ها. از جمله اين روزنوشته ? ها مطالب مرتبط با پژوهش و مسير نوشتن همين کتاب است که فکر کردم شايد افرادي مثل خودم علاقمند به خواندن چنين موضوعاتي باشند و يا پژوهشگراني که بخواهند بدانند چه مسيري براي نوشتن اين کتاب طي شده. هر چند به دليل محدوديت حجم کتاب بسياري از مطالب مجال انتشار نيافت اما خود شخصا علاقه ويژه ? اي به اين بخش از کتاب دارم. به نظرم بخش «روزنوشته ? ها» اداي دين و مجا ل دادن به انسان ? هايي است که فضايي در متن رسمي کتاب نداشته ? اند اما لطف و محبت ? شان را هيچ طور ديگري نمي ? شد که ارج گذاشت و جبران کرد.

- آيا کتاب ديگري در دست نوشتن داريد؟

- سال ? هاي سخت نوشتن کتاب «تاريخ جزيره خارگ» مجابم کرده بود که پس از فراغت مدتي را دور از فضاي نوشتن بگذرانم. ديگر اين ? که همواره دوست داشته ? ام به فضاي داستان ? نويسي پيشين بازگردم که در اين سال ? ها به دليل فعاليت ? هاي پژوهشي بسيار از آن دور مانده ? ام. اما تقدير چنين بود که هيچ ? کدام از دو خواسته قبلي محقق نشود و بلافاصله پروژه ديگري را آغاز کنم و آن نوشتن از شخصيتي است که رشادت ? هاي بسياري در جنگ با انگليسي ? ها از خود نشان داده است. تا چه پيش آيد.

(هفته نامه نسیم جنوب، سال بیست و ششم، شماره 1077)