بايدها و نبايدهاي گردشگري پيش‌روي دولت چهاردهم

رويکردهاي نوين فرهنگي در جامعة ايراني، نيازمند بازتعريف، آگاهي‌بخشي، تبيين و اجراي دقيق و بااحتياط آن است

حسين مظفري - پژوهشگر حوزه گردشگري و مدرس دانشگاه

نگاه به صنعت گردشگري در کشور ما تاکنون بيشتر شبيه به يک عروسک در دست دخترکي بازيگوش بوده است؛ شيئي زيبا که هرگاه دخترک گريه کرد، بدهيم دستش تا اشک‌هايش بند بيايد؛ براي جامعه‌اي که هتل‌هايش، موزه‌هايش و حتي بسياري از رستوران‌هايش به ضرب سيلي صورت خودشان را سرخ نگه داشته‌اند و روزبه‌روز هزينه‌هاي‌شان به جايي مي‌رسد که تصميم به تغيير کاربري گرفته يا نهايتاً تعديل‌نيرو، استفاده از واژة صنعت کمي اغراق و چيزي شبيه به مضحکه به نظر مي‌رسد. دولت روحاني در آغاز فعاليتش در سال 92، به‌دليل رشد بي‌حدوحصر تورم در دولت قبل، ناگزير به مهار بود و عملاً اغلب کسب‌وکارها مانند کسب‌وکارهاي مرتبط با گردشگري، يک توقف ناخواسته را تا سال‌ها تجربه کردند. البته که در ادامه رشدي اندک صورت پذيرفت، اما به نسبت ظرفيت‌هاي کلان کشور در حوزه‌هاي گردشگري فرهنگي و طبيعي ناچيز بود. دولت سيزدهم هم در طول سه سال فعاليتش در حوزه‌هاي اقتصادي و اجتماعي، آب پاکي را روي دست گردشگري ريخت و عملاً صنعت سفر، گردشگري و هتل‌داري را به محاقي عميق فرو برد. حال روي سخن با دولت چهاردهم است که ميراث‌دار دولتي است که از هر حيث تلاشي جهادي و شبانه‌روزي را مي‌طلبد که سرماية اجتماعي ازدست‌رفتة کشور را مجدد به دست آورده و شالوده‌اي نوين را بنا گذارد. «مسعود پزشکيان» به‌واسطة سال‌ها حضور در مجلس در قامت نماينده، با رويکردي ساختاريافته و قانون‌گرا، دولت چهاردهم را بنا مي‌گذارد و ادعا دارد که کار را بايستي به کاردان سپرد. اين نکته بسيار حائز اهميت است که رئيس‌جمهور با نگاهي کارشناسي به امور بنگرد، ولي مسئلة بزرگ، فقدان نيروي زبده و مهم‌تر از آن نيرويي ساختارمند است. در کشور ما کار تيمي و ساختاري از صدر تا ذيل معنا و مفهومي ندارد، چه رسد که کار، دولتي هم باشد و اين کار را بسيار پيچيده مي‌کند. حضور شخصي مثل پزشکيان که دست دوستي به‌سمت طيف‌هاي مختلف دراز کرده، روزنة اميدي است به يک آغاز؛ يک آغازي که شايسته‌سالار است و نگاهي تشکلي و حزبي به دولت ندارد. در ادامه به 10 حوزة استراتژيک و بنيادين در ارتباط با صنعت گردشگري کشور اشاره مي‌کنم.

اصلاح سياست‌هاي داخلي

گام نخست همگرايي و همسويي است. تلاش بر اين است که براي دستيابي به جايگاه اصلي و واقعي منافع ملي، همه بپذيريم که بايد تلاشي همسو داشته باشيم و گروه‌ها يا جناح‌ها، چوب لاي چرخ نباشند. بپذيريم که همگي در يک کشتي نشسته‌ايم و نقطه اشتراک‌مان توسعه و نام ايران باشد، فارغ از نگاه‌هاي شخصي يا گروهي. بافت سياسي و اجتماعي درحال‌حاضر نيازمند يک اصلاح اساسي است؛ به‌دست‌آوردن دل نيمي از جامعه که از سيستم دلخور است و به‌نوعي آمال و آرزوهاي خود را در روند اتخاذ شده نمي‌بيند؛ بايد با چشمان خود ببيند که سيستم او و خواسته‌هايش را ديده، شنيده و به رسميت مي‌شـناسد. سيـاست‌هـاي حـوزة گـردشگري داخلي نيز نيـازمند تـزريق اميـد بر پـايه‌هاي ملموس سياسي، اجتماعي و اقتصادي است که باانرژي و نشاط بتواند در مسير درست گام بردارد.

  تعريف ساختار فرهنگي

ساختار فرهنگي در جامعة ايران، يک ساختار چندپاره دارد. سنتي‌ها، مذهبي‌ها، انقلابي‌ها، نسلZ ، نوانديشان، تکنوکرات‌ها و… اجماع اين تفـکرات به‌لحاظ فرهنگي کاري بس دشوار است و جاانداختن بسياري از مسائل مانند رويکردهاي نوين فرهنگي در جامعة ايراني، نيازمند بازتعريف، آگاهي‌بخشي، تبيين و اجـراي دقيق و بااحتياط آن است. گردشگري نيز نـوعي مؤلفة فـرهنگي است که نياز به تعريفي جامـع دارد.

پذيرش جامعه ايراني نسبت به اين صنعت همچنان در هاله‌اي از ابهام است؛ برخي آن را نوعي تجددخواهي مي‌دانند، برخي آن را پيشـران فـرهنگي و اقتصادي مي‌دانند، برخي آن را باعث ولنگاري جامعه مي‌دانند و به ‌همين دلايل و بسياري موارد ديگر، اين صنعت عظـيم در کشور ما حالتي چون شترگاوپلنگ به خـود گرفته و هيچ‌کس او را به رسميـت نمي‌شناسد و به ‌نوعي او را گردن نمي‌گـيرد. سـاختار فرهنـگي نوين با تعريف کدهاي رفتـاري اصـولي در صنعت مهمان‌نوازي در جغرافيـاي مقصد باعث ايجاد روابط انـساني عـميق و وفـادار مي‌گردد. الگوگيري از کـشورهـاي مسلمـان‌نشين که توسعة فرهنگي و در ادامه صنعت گردشگري را تجربه کرده‌اند، مي‌تواند راهگشا باشد.

توسعة اجتماع از طريق گردشگري

رشد گردشگري تأثيرات روبه‌رشد بسياري را در حوزه‌هاي اجتماعي در بسـياري از کشورها گذارده اسـت. در کـشور ما نيز اين تأثيرات بيشتر در شهرهاي مسير کلاسيک گردشگري مانند اصفهان و شيراز و بسياري از روستاهايي که در سال‌هاي اخير توسعة گردشگري را در خود تجربه کرده‌اند، به‌وضوح ديده مي‌شود. اجتماع بازخوردهاي خود را دربارة گردشگري با روي باز نشان داده است و روزبه‌روز داشته‌هاي خود را باتوجه‌ به دسترسي به فضاي مجازي عرضه مـي‌کند. چه بسيار شهرها و روستاها که تا چند سـال پيش شناخته شده نبودند؛ اما باتوجه‌به رويکردهايي که در حوزة صنايع‌دستي و گردشگري اتخاذ کردند، حضور گردشگران را در دل خود دارند و به ‌نوعي توسعة اجتماعي و اقتصادي خود را رقم زده‌اند.

   بـرنامه‌ريزي راهبـردي توسـعة گردشگري کشور

با کسب تجربه‌هاي گرانبها در قرون گذشته و توسـعة علـم و نظـريه‌هاي برنامـه‌ريزي گردشگري در قرون بيستم و بيست‌و‌يکم و باتوجه‌به افزايش تغيير و تحولات در دنيا که جز جدايي‌ناپذير از فضاي گردشگري است، صنعت گردشگري را ناگزير ساخته است تا دائماً محيط‌هاي داخلي و خارجي و روندهاي خود را زير نظر داشته و بدين ترتيب بتوانند در زمان مناسب و بر حسب ضرورت، خود را با تغييرات وفق دهند. بنابراين مقاصد گردشگري (اعم از کشور، استان، شـهر، روسـتا يا يک جاذبه) بايستي به‌منظور روشن‌ساختن مسير حرکت آينده، خلق جايگاه منـاسب، کسب سهم بيشتر از بازارهاي گـردشگرفرست و بسياري ديگر، به شـيوه‌هاي زيرکانه‌اي اين مهم را به انجام رســانده و خود را با آن سازگار نمايند. کشور ما نيز در سـال‌هاي گذشته براساس توسعة منطـقه‌اي، رويکردي را اتخاذ کـرده که تاکـنون جـاي بحـث و مجادلات بسـياري را داشـته است؛ سيـاستي با نگاه بالابه‌پايين و کل‌نـگر که حاصـل تصميمات ستادي براي جاي‌جاي کشور اسـت. هر بوم و هر اقليم باتوجه‌به ظرفيت‌هايـي که دارند شرايط توسعة متفاوتي را طلـب مي‌کنند. برنامه‌هاي راهبردي بر پاية نيازسنجي نظام‌مند در هر منطقه ترسيم شده و به نهاد بالادست پيشنـهاد مـي‌شود و براساس اهداف کلان حاکميت و سند آمايش سرزمين، کاربري‌هاي کلان را طرح‌ريزي مي‌کنند. در کشـور مـا اين سـاختار وجـود دارد، امـا در اجرا سازمان‌ها به‌صـورت جزيره‌اي دسـت به اقدام زده و برنامه‌ريزي راهبردي را دچار چالش مي‌نمايند. نگاه دغدغه‌مند براي ايجاد نقشة راه و اجراي دقيق برنامه، اوجب واجبات است که نياز به بازسازي و احياء دارد.

  توجه به ديپلماسي گردشگري

 کشور ما از نخستين تمدن‌هاي ديپلماتيک در جهان است. توجه به «منـشور کوروش» در دورانـي کـه رويـکـردهـاي دُوَل مـختلف، کشورگـشايي بود و ارزش هـر فـرمانروايي را ابعاد سرزميني مشـخص مي‌کرد پادشاهي هخـامنشي دسـت به کـاري نـو در عـرصة بين‌المللي مي‌زند و تعريفي نوين از روابط را بر پاية صلح و دوستي ارائه مي‌کند. امروزه نيز يکي از ارکان توسعة سـياسي و اقتصادي کشورهاي توسعه‌يافته، نگـاه ديپلماتيک به هم‌پيمانان‌شـان اسـت. گـردشگري يکي از مهم‌ترين و پرسودترين راه‌هاي ايجاد روابط با ديگر کشورهـاست. در واقـع پيش‌درآمد يک رابطـة مـوفق در بـسياري از تـصميمات استراتژيک کشورها، عقد تفاهم‌نامه‌هايي بر پاية صنعت ارزشمند گردشگري است. البته که بسياري از کـشورها مـيانگـين سـرانة توليد ناخالص داخـلي خـود را با اين ابرصنعت تراز مـي‌کـنند و عمـلاً از ورود به ديگر صناعات پرهزينه دوري مي‌جويند. پيشنهاد مي‌شود در حوزة روابط ديپلماتيک در منطقه، يکي از ارکان گفت‌وگو، ديپلماسي نوين گردشگري باشد؛ چرا که پيام‌آور صلح و دوستي است و در لايه‌هاي پنهان خود، توسعة فرهنگ و ترويج رويکـردهاي داخلـي و صـادرات، روحـية صلح‌طلبي ايرانيان را در دل خود دارد.

   توجه به خط‌‌مشي صنعت گردشگري

اصولاً خط‌مشي بايد مجموعه‌اي از رهنمودها را ارائه کند که در ترکيب با اهداف برنامه‌ريزي باعث شـکل‌گيري مـدلي از راهکارها براي تصميم‌گيري مناسـب شوند. درک خط‌مشي گردشگري در سراسر جهان چندوجهي بوده و از سوي حکومت‌ها تعريف مشخصي از آن نمي‌شود. خط‌مشي گردشگري هم فرآيند و هم محصول «فرآيند تصميم‌گيري و محصول آن فرآيند» اسـت. تنها راهي که خط‌مشي از حاکميت مطلق حکومت مـي‌توانـد به يک رويکرد تعامل‌محور با بخش خصوصي منجر شـود، تحـقيقات جـامع در زمينة اثرات گردشگري به فرآيند تصميم‌گيري مناسب و توسعة خط‌مشي منجر خواهند شد. مهم‌ترين خط‌مشـي‌گـذاري در کـشـور مـا در حـوزة گردشگري برنامة پنج‌سالة توسعه است.

برنامة هفتم توسعه

برنامة پنج‌سالة هفتم از سال 1402 آغاز شده و تـا سـال 1406 به پـايان مـي‌رسد و رسماً ريل‌گذاري تمامي فعاليت‌هاي دولت چهاردهم را انجام داده است. چشم‌انداز رشد 8 درصدي اقتصادي در اين دولت، در صورتي محقق خواهد شد که ارکان نظام با دولت همکاري‌هاي لازم را داشته تا دولت بتواند در سياست‌هاي خود موفق بوده و تا پايان دورة خود، به اين رشد دست پيدا کند. اما کار بسيار سخت است؛ دولت با مجلسي روبه‌روسـت که در دسـت رقيب است و براي کوچک‌ترين تصـميمات با چالش‌هاي اساسي روبه‌روسـت. در برنامة هفتم، براي گردشگري، مـيراث فرهنگي و صنايع‌دستي، در قالـب 9 ماده تصميماتي اتخاذ شده اسـت که رويکردي توسعه‌محور داشته و نگـاه به بخـش خصوصي را تقويت مي‌کند.

مديريت زنجيرة تأمين گردشگري پايدار

مديريت زنجيرة تأمين در صنعت گردشگري، مجموعه‌اي از رويکردهاست که براي مديريت اثربخشي و هماهنگي بين چند سازمان در يـک شبـکه از مديـريت زنجـيرة تأمين گردشگري مورد استفاده قرار مي‌گيرد. مفهوم زنجيرة تأمين گردشگري در سال 1975 توسط «UNWTO» با تمرکز بر شبکه‌هاي توزيع و فعاليت‌هاي بازاريابي در صنعت گردشگري معرفي شد. درحال‌حاضر پژوهش‌ها به هفت مسئلة کليدي مديريـت زنجيرة تأمين که عبارتند از: مـديريت تـقاضا، روابط دوطرفه، مديريت تأمين، مديريت موجودي، توسعة محصول، هماهنگي زنجيرة تأمين گردشگري و فناوري اطلاعات گسترش يافته است. در نهايت آن‌چه که مورد توجه است، يکپارچه‌سازي خـدمات از لحظة تصميم گردشگر است تا پايان سفر او که در يک ساختار هدفمند و همسو، خدمات مورد نياز او را عرضه کند. آن‌چه که در کشور ما باعث عدم توسعة گردشگري است و اجازه صنعت‌شدن به ما نمي‌دهد، عدم يکپارچگي خدمات است؛ از رزرواسيون گرفته تـا حمـل‌ونقل تـا خدمـات تور و... بخش خصوصي در سال‌هاي گـذشته تلاش‌هاي زيادي را مبني ‌بر ايجاد يک زنجيرة تأمين در حوزة گردشگري بر پاية ساختار الکترونيک و اينـترنت انـجـام داده اسـت، امـا به‌دليل سياست‌هاي ابلاغي و دسـتوري دولـت، در بسياري از حوزه‌ها ناکام مانده است.

  فناوري اطلاعات و فضاي مجازي

تاکنون هيچ دولتي سيستم‌سازي را در حوزة گردشگري ايجاد نکرده است. سيستم يک فضاي شبکه‌اي است و عوامل و متـغيرها را در يک ساختار مشخـص با يکـديـگر مرتبط مي‌کند. بـراي ايـجاد يـک سيستم کارآمد، به يک شالودة ذهـني و اجرايي نيازمنديم؛ شالوده‌اي که در سيستم‌سازي مدنظر است، بر پاية فناوري اطلاعات و فضاي مجازي است. اين‌که بحث را به‌سمت محدودسازي و اينترنت ملي ببريم، باخت بزرگ آغاز مي‌شود؛ چرا که گردشـگري قـاعدتاً محدوديت مکاني را برنمي‌تابد و عملاً سـاختار چرخة اقتصادي را دچار خدشه خواهـد کرد. از طرفي توليد محتواي باکيفيت و تعامل با گردشگراني که از طريق فضاي مجازي ظرفيت‌هاي بکر کشور را رصد مي‌کنند، بـسيار مهم اسـت. رسانه‌هاي مختـلفي نيـاز اسـت کـه فـرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌هاي کشـور را در قالبي بين‌المللي ارائه دهد. سـيستم‌سازي، توجه به فناوري اطلاعات و توسـعة فـضاي مجازي در کنار راه‌اندازي رسانه‌هاي حرفـه‌اي و کارآمد گام‌هاي اول توسعة گردشگري در کشـور هستند که بايستي به آن‌ها توجه شده و اجرا شود.

باتوجه‌به نکاتي که مطرح شد، درحال‌حاضر صنعت گردشگري و مهمان‌نوازي در کشور شـرايط بسيار شکننده‌اي را تجربه مي‌کند. توجـه بـه برنـامة هفـتم توسـعه با تعريف خط‌مـشي و برنامه‌ريزي‌هـاي راهبردي در توسعة گردشگري، بيش‌ازپيـش مورد توجه است. الزام اجرايي‌شدن ايـن سـياست‌ها استفاده از مديران و کارشناسان خبره در بخش گردشگري و مهمان‌نوازي است. اميد است با توجه ويژة حاکميت به مبحث استراتژيک گردشگري، بشود اين ابرصنعت را در اِشِل ملي به شکلي مدون پايه‌ريزي کرد و تعامل با جهان را از اين طريق احياء کرد.