بسیاری از هنرمندانی که در فاصلۀ دهه?های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ در عرصۀ فرهنگ ایران ظهور کردند، به واسطۀ سیطرۀ بی?رقیب حزب توده بر بخش مهمی از جامعۀ روشنفکری که ناشی از هژمونی چپ در سراسر جهان بود، دلبستۀ افکار چپ?گرایانه شدند. هوشنگ ابتهاج نیز که از جمله هنرمندان فعال آن عصر بود و با بسیاری از هم?نسلان اهل فرهنگش که برخی از آنان از اعضای فعال حزب توده بودند در مراودۀ مداوم بود، تئوری سوسیالیسم را پذیرفت و آنچنان که می?گوید با وجود فراز و نشیب?های فراوان این ایده در نیم قرن گذشته، هنوز هم دلبستۀ آن است.

ابتهاج می?گوید: «من به سلامت تئوریک سوسیالیسم باور دارم. هنوز باور دارم که هیچ راهی جز سوسیالیسم پیش پای بشر نیست. کمونیسم هم یک آرمان دور است. تا به قول معروف یک انسان طراز نوین ساخته نشود که هر کس به اندازه کارش بخواهد و بهره?مند شود، کمونیسم قابل تحقق نیست.»

او در پاسخ به این سؤال که «آیا در شوروی هیچ ایراد و اشکالی نبود که در نهایت منجر به فروپاشی شد»، گفته: «چرا! مثلاً مارکس گفته بود سوسیالیسم فقط با انقلاب جهانی رخ می?دهد. لنین گفت ما در روسیه انقلاب کردیم و سوسیالیسم برپا شد! خوب! نمی?دانم این اشتباه بود یا درست بود ولی شاید از همین جا بود که با محاصرۀ شوروی این کشور پاشید. اگر انقلاب جهانی شده بود شاید شوروی هم محاصره نمی?شد.»

او با بیان اینکه «سقوط را بر شوروی تحمیل کردند»، تصریح می?کند: «نظام سرمایه?داری با تحمیل دو چیز اتحاد شوروی را از هم فرو ریخت: اول، مسابقۀ تسلیحاتی و دوم، محاصره اقتصادی. مسابقۀ تسلیحاتی تمام انرژی جامعه را مکید و محاصره شوروی آن را ورشکسته کرد. اما به یاد داشته باشید که کمونیست?ها یک کشور دهقانی را تحویل گرفتند و یک کشور صنعتی ساختند که در بسیاری موارد از آمریکا جلوتر یا حداقل برابر بود.»

با توده?ای??ها هم?عقیده بودم

ارتباط با حزب توده یکی دیگر از فرازهای گفت?وگو با سایه است. ابتهاج درباره روابطش با توده?ای?ها می?گوید: «عضو حزب توده نبودم، اما همیشه سوسیالیست بودم و به توده?ای?ها احترام می?گذاشتم و رفیق آن?ها بودم و با آن?ها هم?عقیده بودم.»

او دربارۀ نگاه کمونیست?های هوادار شوروی دربارۀ آزادی?های سیاسی و اجتماعی می?گوید: «من به کیانوری گفته بودم اگر شما قدرت بگیرید اولین کسی که مشکل پیدا می?کند من هستم.»

او در عین حال با بیان اینکه «کیانوری آدم باسوادی بود»، می?گوید: «ببینید! حتی طبری که خیلی باسواد بود همیشه به کیانوری احترام می?گذاشت. کیانوری دانش عمیقی داشت. طبری یک بار سال ۵۸ به من گفت من سه چهره و علاقه دارم: اولین علاقه?ام هنر و ادبیات است که زندگی من است. دومین علاقه?ام فلسفه است که تا جایی که زورم رسیده آن را خوانده?ام. و سومین چهره?ام سیاست است که من به هر دو معنای خوب و بدش از آن بیزارم اما متاسفانه از ۱۶ سالگی حرفۀ من شده است... توده?ای?ها چنین افرادی هم داشتند.»

هرچند گفت?وگوی سایۀ ۸۶ ساله با «مهرنامه» به بهانۀ درگذشت محمد زهرایی مدیر نشر کارنامه انجام شده، اما او جز سخن گفتن از زهرایی و وسواس?ها و نوآوری?هایش در کار نشر، به بسیاری از افراد و موضوعات دیگر نیز گریزی زده است، از کتاب?های «حافظ به سعی سایه» و «تاسیان» و ارتباطش با «زبان گیلکی» تا شاملو، شهریار، سانسور، ارغوان و حزب توده. «تاریخ ایرانی» بخش?هایی از این گفت?وگو را انتخاب کرده که در پی می?آید:

زهرایی بی?موقع مُرد

بعد از مرگ زهرایی خانم همشیره زهرایی در آلمان، مراسمی گرفتند بسیار بزرگ و خوب و شامی دادند مفصل. آمده بودم بیرون سیگار بکشم که معصومه خانم خواهر او آمد و با حالت تاثربرانگیزی گفت که آقای سایه خوشحالم که لااقل یکی از آرزوهای برادرم برآورده شد. زهرایی می?گفت خدا کند من مرگ سه نفر را نبینم، ابتهاج، محمدعلی موحد و نجف دریابندری. شکر خدا که به این آرزویش رسید. می?خواستم بگویم چه شکر خدایی، او بی?موقع مرده است. مثلاً واقعاً خدمت بزرگی به نجف کرده است که بی?نظیر است. هر روز او را به دفتر کارنامه می?برد و قلم و کاغذ و همۀ امکانات مهیا بود تا اگر بخواهد چیزی بنویسد. هر روز یک آژانس می?رفت دنبال نجف می?آوردش دفتر و عصر می?برد خانه...

از تهمت سپانلو مبرا شدم

آقای سپانلو در مجله?ای که اگر اشتباه نکنم نگاه نو بود مقاله?ای نوشته بود، که فلانی یعنی من در همین جلسه?ای که گفتید (جلسۀ کانون نویسندگان) زده تو گوش یکی و او هم رفته درمانگاه. من بارها در خانۀ پوری سلطانی ایشان را دیده بودم. بارها می?خواستم به او بگویم که می?شود اسم و آدرس آن کسی را که زده?ام به من بدهید تا بروم از او عذرخواهی کنم! اما در همین «تجربه» دیدم سپانلو گفته است که سایه رفت یکی را بزند، اما جمعیت زیاد بود و به او نرسید. گفتم خدا را شکر که از این تهمت مبرا شدم...

شاملو حرف می?زد تا جنجال به پا کند

شاملو فقط [به اخراجم از کانون نویسندگان] رای داد، هیچ وقت [علیه من] حرف نزد. یکبار من و شاملو و کسرایی با هم بودیم گفتم برویم خانه ما. در راه خانه، کسرایی گله کرد که تو گفته?ای شعرهای من به درد عمه?اش می?خورد! شاملو گفت کاملاً دروغ است و من چنین حرفی نزده?ام... دختر ادیب خوانساری کتابی درباره پدرش نوشته که من خواندم و دیدم جایی متنی از شاملو هست در مدح موسیقی و آواز ایرانی! شاملو همان کسی است که روزی به موسیقی سنتی پرید. یک روز داشتیم از میدان شاه رد می?شدیم، در امتداد خیابان فرانسه آواز می?خواندم، ناگهان شاملو ایستاد گفت آفرین چه تحریری... اما شاملو کسی بود که همیشه حرفی می?زد تا جنجال کند؛ مثل روزنامه?نگاری?اش.

فکر می?کردند من نباید برای شاملو گریه کنم!

آدم?های عجیبی با من حشر و نشر داشته?اند. وقتی شاملو مُرد من در مراسمش گریه کردم. یکی از دوستان به من گفت سایه گریه می?کنی؟ فکر می?کرد من نباید برای شاملو گریه کنم! گفتم این چه حرفی است؟ من این را صمیمانه می?گویم. من برای کدام یک از رفقایم مرثیه ساخته?ام؟ اخوان، شاملو، کسرایی، شهریار؟ درد نبودن این?ها چنان برای من عظیم است که اصلا کلمه پیدا نمی?کنم.

تاسیس کانون نویسندگان ابتکار جلال بود

بعد از آنکه فرح تصمیم گرفت کنگره?ای از نویسندگان تشکیل بدهد تعدادی از نویسندگان علیه آن در سال ۱۳۴۸ بیانیه دادند. خود به?آذین گفت من با آقای آل?احمد این کار را کردم و بی?انصافی نکنید. مبتکر این کار تاسیس کانون نویسندگان اصلاً آل?احمد بود.

اخوان شاعر برتر کشور ماست

وقتی که شورای نویسندگان ایجاد شد، من تمام حرفم این بود که شورای نویسندگان صد درصد صنفی باشد و به سیاست کاری نداشته باشیم. من می?گفتم دوستان توده?ای ما حتما در کار تشکیلات خودشان سندیکای شاعران و نویسندگان دارند و احتیاجی به این کار ندارند. اما برخی گفتند نه آقا هر کسی می?آید و خرابکاری می?کند و این نقض غرض می?شود. من پافشاری کردم. به?آذین و کسرایی در جلسه بودند. به من گفتند چه کسی را می?خواهی که اینجا عضو شورای نویسندگان باشد. من گفتم مثلاً اخوان باشد که شاعر برتر کشور ماست. یکی گفت که اخوان حال چیزی را ندارد. گفتم شما به کار خصوصی مردم چه کار دارید، اخوان بیاید اینجا چرت بزند، شما چکار دارید. من هم ممکن است اینجا خمیازه بکشم. گفتند خود سایه برود اخوان را دعوت کند. گفتم یکی از خود شما با من بیاید.

اخوان گفت من همیشه توده?ای بودم!

با پرویز شهریاری رفتیم پیش اخوان. گفت سال?هاست که این کار را نکرده?ام. گفتیم می?خواهیم از شما دعوت کنیم به شورای نویسندگان بیایید. من را نگاه کرد و گفت سایه جان تو که می?دانی من همیشه توده?ای بودم و هنوز هم هستم! گفتم اخوان من نیامده?ام تو را به حزب توده دعوت کنم، شورای نویسندگان است. گفتم اخوان موضوع، حزب نیست. گفت من افتخار می?کنم هر جا سایه باشد من هم آنجا باشم. از این اظهارات عجیب و غریب می?کرد.

این?ها با جاسوس?ها ارتباط دارند

جایی خواندم که حسین منزوی گفته رفتم به اخوان گفتم در دام نیفت که این?ها با عناصر جاسوسی دنیا در ارتباط هستند. خواندم که منزوی نوشته اخوان از من خیلی تشکر کرده که او را از دام خلاص کرده?ام. یادم می?آید شبی خانه شفیعی کدکنی بودیم و اخوان خیلی ملول بود و حرف?های پراکنده می?زد. گفت بله، توده?ای?ها آدم فرستادند که من عضو شورای نویسندگان شوم. به آن?ها گفتم «برو این دام بر مرغ دگر نه». گفتم اخوان! [به صدای بلند گفتم] ساکت شد. سرش را پایین انداخت. گفتم یادت نیست که چه کسی سراغت آمد؟ گفت نه عزیز! همان شب دکتر شفیعی که مرید اخوان بود، شاهد این ماجرا بود.

شهریار خواب دید من را می?برند جهنم

شهریار شدیداً مذهبی بود. یک شب رفتم و دیدم بغ کرده. گفتم سلام شهریار جان، جواب نداد. من هم گفتم به درک. رفتم یک گوشه و ساکت نشستم. بالاخره سرش را بلند کرد و گفت «آخه تو چرا دلتو با خدا صاف نمی?کنی؟» گفتم باز شروع کردی. گفت «تو با این صفا و محبتی که داری چرا دوری؟» گفتم به شما چه مربوطه؟ اصلا چی شده؟ گفت «دیشب خواب دیدم که تو را می?برند جهنم و نمی?توانستم شفاعت تو را کنم.» گفتم جنابعالی از غرفه?های بهشت، من را می?دیدی؟ گفت «شوخی نکن.» گفتم «لازم نیست تو شفاعت کنی. اگر خدا را ببینم کلی حرف دارم. یکی?اش همین که من را همنشین تو کرده!» گفت «نگوووووو. کفر می?گویی.»

چشم?هایش ابهت داشت

[دربارۀ دیدار اعضای کانون نویسندگان با امام خمینی] من نبودم. کسرایی رفته و آمده بود و گفته بود که چشم?هایش ابهت داشت و نمی?شد به آن نگاه کرد. [طبری] خیلی از آقای خمینی شعر برای ما خواند. ظاهراً آقای خمینی در جوانی که طلبه بود شعر می?گفت.

آقا روح?الله با جسارت حرف می?زد

یکی که با آیت?الله بروجردی نزدیک بود و خودش از خانواده علما بود و آخوند نبود، آخر هفته می?رفت پیش آقای بروجردی. به من می?گفت که طلبه?ای بود آن موقع (آقای خمینی را می?گفت که آقا روح?الله به او می?گفتند) او می?آمد پیش آقای بروجردی. تنها کسی بود که با جسارت حرف می?زد. آقای بروجردی چیزی مثل گوشت?کوب داشت که به زمین می?زد تا برایش چای بیاورند. آقای خمینی خطاب به آقای بروجردی گفته بود این چه کاری است؟ دنیا عوض شده. یک زنگی کنارتان بگذارید و هر وقت چیزی می?خواهید آن را فشار بدهید. هفته بعد که رفتیم دیدیم کنار آقای بروجردی زنگ بود.

زنم گفت ریشت را نگه دار!

آن موقع یک سلمانی به زندان آوردند و توی دستشویی صندلی گذاشته بودند و موهایمان را کوتاه می?کردند. من گفتم موهایم را تا می?توانستند کم کنند، چون امکان تمیز نگه داشتن آن نبود. گفتم ریشم را هم بزن، ولی گفتم به سبیلم دست نزن. برگشتم سلول. یک نفر از مامورین آمد که از بند ما نبود. گفت سلمانی نرفتی؟ گفتم رفتم! گفت: نخیر! بلند شو. بردم مستراح و گفت تمام ریش و سبیلش را بزنید، من خیلی عصبانی و مرتعش بودم. موی ریشم را زدند ولی نگذاشتم سبیلم را بزنند! دفعه دیگر گذاشتم که تمامش بلند شود و دیگر نزدم. از زندان که آمدم بیرون زنم گفت ریشت را نگه دار. من هم نگه داشتم.

دادستان انقلاب، وکیل مدافعم شد!

[در زندان] یک آقایی آمد، گفت آقاجان بفرمایید داخل. یکی آمد چشم?بند بزند، گفت لازم نیست. من بدون چشم?بند از اتاق آمدم بیرون و از آنجا بلافاصله رفتم توی یک راهرو و بعد بلافاصله در راهرو، سمت راست یک در بود از آن در داخل شدم، یک سالن بزرگ وجود داشت، مثلا خیال می?کنم ۱۰ متر در ۱۰ متر، دست راست ۱۵-۱۰ نفر پاسدار نشسته بودند با لباس?های شیک، آن جلو یک میز بود، که یک شیخی با عمامه سفید پشت آن نشسته بود... گفت خب، متهم عضو «حزب توده» است؟ گفتم خیر آقا، یک ورق زد روی کاغذهایی که جلوی دستش بود و گفت: از آقای دکتر کیانوری سوال شده و گفته پیش از اینکه من با آقای سایه آشنا شوم، گمان می?کنم در سال ۲۹ یا ۳۰ عضو «سازمان جوانان حزب توده» بوده باشد. در حالی که من اصلاً در «سازمان جوانان حزب توده» نبودم. گفتم بروید به آقای کیانوری بگویید که بی?خود گفته است. من هیچ?وقت عضو سازمان جوانان نبوده?ام. آن آقای سیه?چرده که آنجا نشسته بود گفت اگر عضو «سازمان جوانان حزب توده» بود، می?گرفتندش، سابقه زندان نداره که؛ گفتم اِ یک وکیل مدافع پیدا کردم. من از او پرسیدم شما؟ آمد جلو و اسمش را یواش به من گفت، بعد که آمدم بیرون فهمیدم که آن آقا (همان وکیل مدافع) دادستان انقلاب بوده!

اصلا همۀ شعرهای من ضد انقلاب است

یک روز آقای باقرزاده گفت بیا برویم ارشاد شاید چشم?شان به شما بیفتد و مجوز بدهند، گفتم باشد. با هم قدم?زنان رفتیم میدان بهارستان و وزارت ارشاد. از پله?ها رفتیم بالا. به اتاقی رفتیم جوانی آمد، سیاه?مشق در دستش باد کرده، کلی ورق کاغذ لایش بود. خیلی ملوکانه گفتم من آمدم اگر حرفی درباره کتابم هست بشنوم. طفلک گفت بالاخره اشعار این کتاب یک نوع اعتراض است، گفتم بله نخیر. این بله نخیرم یک چیز حقوقی دارد. اگر می?گفتم بله یعنی خودم هم قبول کردم اعتراض است. من گفتم من حق دارم با همه چیز مخالفت کنم؛ این همه دنگ و فنگ برای چه راه انداختید؟ به من حق اعتراض هم نمی?دهید، دیدم هاج و واج نگاه می?کند. گفتم اصلا همه شعرهای من ضد انقلاب است و هر کدام از این شعرها را باز کنید و نشان دهید من این موضوع را ثابت می?کنم که این شعر ضد انقلاب است! آن بیچاره هم اشتباه کرد و گفت بیا. کتاب را گرفتم. گفتم مثلا اینجا «نشود فاش کسی آنچه میان من و توست...» گفتم همین دقیقا، این اصلا خود معنای توطئه نیست؟! اگر تو می?گویی اعتراض است، من اصلا می?گویم توطئه است! بعد به او گفتم من آنقدر ابله نیستم که بیایم به تو این را که مجوز کتاب را صادر می?کنی بگویم. فرضا این کتاب را مجوز بدهی بقیه جاها می?گویند نه، تمام ارشاد قبول کنند فلان نهاد می?گویند نه، آن?ها قبول کنند نهاد دیگر می?گویند نه... گفت حرف دل من را زدید.

اسلام ۱۵ قرن است که هست، از چه می?ترسید؟

من در ارشاد گفتم اگر قرار است که انقلاب و اسلام با شعر من فرو بریزد که نمی?شود. پانزده قرن است که اسلام هست، شما از چه می?ترسید؟ گفتم این کتاب یک روز درمی?آید. از ناشر می?پرسیم می?گوید هدف ما خدمات فرهنگی است، به جای این که سوپرمارکت باز کنیم نشر باز می?کنیم که با انتشار کتاب درآمدی داشته باشیم، گفتم این برخورد فرهنگی شماست. شنیدم که ۱۵-۱۴ کتاب باقرزاده پیش شماست. من برای خودم پیش شما نیامدم آن کتاب?ها را زودتر آزاد کنید جبران خسارت شود. آمدیم بیرون باقرزاده گفت خدا عمرتان بدهد. هیچ نویسنده?ای مثل شما با این?ها برخورد نکرده بود.

با شعر پاسدار زندان سیر گریه کردم

یک پاسداری برای من شعر گفت: غصه نخور شاعرم آخر من آزادت کنم/ وارد خانه?ات کنم/ در باغ و بُستانت کنم. من بغض کردم و گفتم این را برای من بنویس، دیدم رفت ته بند یک میز جور کرد و یکی دارد می?گوید و او یکی دارد می?نویسد. بعد از یک دفتری از ته، نوشته را کنده بود. با خط کج و کوله... یک روز هم آمد به من گفت این شعر را برای من درست کنید. یک چیزی بود مثل دوبیتی، وزن و قافیه نداشت. دوبیتی این بود که: گل من، همه گل را در باغ و بستان جستجو می?کنند/ گل من، من تو را در خاک جستجو می?کنم. من خیلی متاثر شدم، فهمیدم برای پسرش گفته که شهید شده. من دو تا دوبیتی برایش ساختم از همان و در همان مضمون و تنها شعری است که یادم رفت و به خاطرم نمانده. ولی یادم می?آید که به سیری گریه کردم وقتی داشتم آن دوبیتی?ها را می?نوشتم.

ارغوان را از حفظ نوشتم، یک چیزی کم دارد

«ارغوان» در حافظه?ام بود... من همه شعرها را در حافظه داشتم، بعد آمدم خانه نوشتم، هنوز هم فکر می?کنم که یک یا دو بندش را یادم نیست، همیشه این را می?خوانم احساس می?کنم که یک جاهایی از آن کم است. همیشه هر وقت می?خوانم می?گویم این یکی، دو بندش نیست و یک چیزی کم دارد. چون در اصل ننوشتمش. چون این، چند خطاب به ارغوان بوده.

مردم با ارغوان زار زار گریه می?کنند

«ارغوان» عجیب رفته در مردم، من دیدم هر جا این کار را در شب?های شعر خواندند مردم زار زار گریه کردند و خودم هم نمی?توانم بخوانم و وقتی به این شعر می?رسم از اول لحنم را عوض می?کنم. (با صدای بلند و لحنی حماسی می?خواند) ارغوان خوشۀ خون، مثلا یک جا را این شکلی می?خوانم. ولی آنجاهایی که من را اذیت می?کند خودم گیر می?کنم. مثلا آنجا که می?گوید «ارغوانم آنجاست» نمی?توانم آن را بخوانم.