شرق: چند ضربه به در می?خورد. صادق زیباکلام، عضو هیات?علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، از پشت شیشه در متوجه می?شود، در را باز می?کند و می?گوید بیایید داخل.
در کلاس، صحبت از تاریخ قوم یهود و تحولاتش در طول تاریخ است. پرسش اصلی این است که چرا به جز یونانی?ها هیچ تمدن دیگری نتوانست روی این قوم اثری چندان بگذارد و این قوم برخلاف خیلی از اقوام دیگر که امروز اثری از آنها در تاریخ نیست و در تمدن?های دیگر مستحیل شدند، همچنان باقی ماند. دانشجویان هرکدام پاسخی به این سوال می?دهند. زیباکلام برای اینکه مساله را ساده کند، می?گوید: «کلید این سوال در آبادان است.» مثالی که می?آورد انگلیسی?ها و ایرانی?ها هستند و اینکه انگلیسی?ها با وجود سال?ها زندگی در فرهنگ ایرانی، همچنان کلونی (اجتماع) خود را داشتند و چه بسا انگلیسی?تر از قبل به زادگاه خود بازگشتند و در نهایت اینکه اگر یهودی?ها یهودی ماندند، به این علت بود که فرهنگ خود را برتر از فرهنگ اقوام دیگر می?پنداشتند. البته زیباکلام در این مورد یک استثنا هم قایل است و آن یونانیانند که توانستند فرهنگ یهودیت را شخم بزنند.
کلاس بعدی ساعت 10 درست بلافاصله همانجا برگزار می?شود. درس تحولات سیاسی جمهوری?اسلامی است. زیباکلام می?گوید: «نجفی، خلاصه درس هفته قبل را تو بگو.» نجفی پاسخ می?دهد: «من نبودم.» زیباکلام خطاب به دانشجویان می?گوید: «سوال من از نجفی تصادفی نبود. می?خواستم به او بگویم می?دانستم که جلسه قبل نبودی، خیلی?های دیگر هم نبودند، با آنها کاری ندارم، اما با نجفی دارم. چون دانشجوی با استعدادی است و به من بر می?خورد وقتی می?گوید نبودم یا نمی?دانم.»
درس درباره جنبش چپ و گفتمانی است که با خودش به ایران آورد و نگاه نخبگان و جامعه روشنفکری را به غرب عوض کرد. زیباکلام درس را با این پرسش آغاز می?کند که جذابیت تفکر چپ و حزب توده در آن زمان برای یک جامعه مذهبی چه می?توانسته باشد؟ دانشجویان هر یک پاسخی می?دهند تا بالاخره از لابه?لای آنها پاسخ موردنظر زیباکلام به دست می?آید: «توانسته بودند خود را از اتهام ضددینی بودن مبرا کنند. برای همین، این تفکر به سرعت رشد می?کند و تقریبا هیچ هنرمند، نویسنده یا روزنامه??نگاری نبود که عضو یا سمپات حزب نبوده باشد.»
بحث می?رسد به نفوذ ادبیات حزب توده در لایه?های دیگر جامعه و نهایتا از آمریکاستیزی بحث می?شود. زیباکلام به همایشی با نام «تعامل با آمریکا آری یا نه» که با حضور تعداد زیادی از کارشناسان و مدیران کشور، یک?سال قبل در سایت دیپلماسی ایرانی برگزار شده بوده و او هم به?عنوان سخنران در آن شرکت داشته، اشاره می?کند و می?گوید: «به نظرم، ما با سال?های آمریکاستیزی خیلی فاصله گرفته??ایم.»
کلاسی در دوره کارشناسی?ارشد با موضوع انقلاب اسلامی، کلاس بعدی است. موضوع درس، تئوری توطئه است که زیباکلام از دانشجوی خانمی به نام ذاکر می?خواهد خلاصه درس را توضیح دهد. سپس نوبت به این می?رسد که با فرضیه??های توطئه باید چه کرد؟ پاسخ زیباکلام این است که «با صاحبان فرضیات توطئه نباید بحث کرد چون شبیه یک بیماری است. جامعه?ای که به لحاظ علم سیاسی عقب?مانده است، تئوری?های توطئه در آن قدرت می?گیرند و طرفدار پیدا می?کنند. فرضیات توطئه، حاصل یک تفکر علمی، اقتصادی و تحلیلی نیست.»
سوال بعدی این است که آیا این فرضیات ظرف سال?های گذشته کمتر شده یا بیشتر؟ زیباکلام می?گوید که طی سال?های گذشته، با وجود افزایش سطح آگاهی و سواد مردم، این تئوری قوت گرفته و اینقدر که این فرضیه در ایران رواج دارد، در سایر کشورها طرفدار ندارد.
کلاس که تمام می?شود، زیباکلام راهی اتاقش می?شود به?همراه یکی، دو مراجعه?کننده. در فاصله?ای که مراجعان نگاهی به اتاق می?اندازند و دانشجویی دیگر هم روی صندلی به انتظار نشسته، او هم مشغول خواندن نماز ظهر و عصر می?شود در حالی که قبلش سفارش می?کند در همین فاصله از اتاق هم عکس گرفته شود. روبه?روی «رف» زیر پنجره پر از شیشه است که آدم را به یاد عطاری می?اندازد. «اینها برای چیست؟» می?گوید: «جوشانده?هایی است که برایم آورده??اند؛ مثلا «گزنه» که وقتی بی?حوصله?ام، دم می?کنم.»
آن سمت، روی دیوار پر از تابلو عکس است. از ستارخان گرفته تا باکری، از اتومبیل مصدق وقتی روز 28 مرداد تخریب می?شود تا عکسی از سالگرد مراسم خیابانی، عکسی از چهره تختی تا افتتاح مجلس با حضور شاه و فرح، تا تصویر یک رزمنده، تصویری از قوام?السلطنه، عکسی از ماندلا و طالقانی و... . یک تصویر روی دیوار توجه را جلب می?کند؛ یک تابلو قاب گرفته?شده شامل یک برگ ساده تقویم رومیزی با تاریخ 24 دی. شاید تاریخ تولد عزیزی یا فرزندی باشد. زیباکلام توضیح می?دهد: «این تاریخ تولد قوام?السلطنه است.» اما «چرا قوام؟» پاسخ زیباکلام این است که او را یکی از وطن?پرست??ترین رجال عصر پهلوی می?داند و فراتر از آن، شخصیتی که کمتر کسی در این صدسال اخیر شبیه او بوده. «خیلی?ها تشابهاتی میان او و هاشمی?رفسنجانی قایل هستند.» می?گوید: «شاید یک جورایی در باطن شبیه باشند.»
«چرا وقتی اسم دانشکده حقوق و علوم سیاسی و به?خصوص رشته علوم سیاسی دانشگاه تهران به میان می?آید، همه یاد صادق زیباکلام می?افتند؟» او پاسخ می?دهد: «نمی?دانم. شاید برمی?گردد به نحوه تدریس من که خیلی خشک نیست و اصرار دارم از یک نقطه بسیار ابتدایی و اولیه با آنها بحث کنم. معتقدم اغلب دانشجویان ما خیلی باسواد و با معلومات نیستند. بنابراین استاد باید زحمت زیادتری بکشد. متاسفانه منحنی دانش دانشجویان روبه نزول است.»
«بالاخره دکتر زیباکلام کیست که همیشه و همه جا هست لای هر صفحه روزنامه?ای که باز می?کنی، در هر حوزه?ای مطلبی دارد؟ در حیطه?های مختلف، در مناظره?های صداوسیما، یک پای ثابت آن دکتر زیباکلام است. دکتر زیباکلام استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران است؟ فعال سیاسی است؟ فعال اجتماعی است؟ منتقد فرهنگی است؟ یک اصلاح?طلب است؟ کارشناس سیاست خارجی است؟» پاسخ می?دهد: «والله چیزی را که از من سوال می?کنند و به عقلم می?رسد، می?گویم و جواب می?دهم.» او معتقد است، این، نقطه مثبت او است: «افراد خیلی نگران شهرت?شان هستند و وقتی از آنها سوال می?شود، سعی می?کنند جوری جواب بدهند که یک وقت مثلا کسی نگوید بی?سواد یا کم سوادند اما حقیقتش، من خیلی برایم مهم نیست که شما فکر کنی باسوادم یا بی?سوادم.» ادامه می?دهد: «یعنی اگر شما بگویید که از این هفت?میلیارد آدم، شش?میلیارد و 999 میلیون ?و 999?هزار و 999 نفرشان بگویند شما بی?سوادی، هیچ احساس بدی پیدا نمی?کنم. عکسش هم همین است؛ اگر بگویند که شما نابغه?ای، خیلی مهم نیست.»
بیشتر از یک?سال پیش، بین او و دکتر جواد طباطبایی بحثی در ماهنامه «مهرنامه» در گرفت. طباطبایی به ضعف علوم سیاسی و بی?سوادی استادان علوم سیاسی تاخته بود که زیباکلام پاسخی به او داد و این نامه?نگاری?ها یکی، دوبار دیگر هم ادامه یافت. او در این?باره می?گوید: «من به آقای دکتر طباطبایی از ته قلب احترام می?گذارم. متاسف شدم که به هرحال این رعدوبرق بین ما به وجود آمد. ایشان را به معنای واقعی و دقیق کلمه، یک استاد با?کمال می?دانم. واقعا ایشان استادی هستند که برخلاف دیگر استادان که?هزار کار می?کنند استاد هم هستند، فقط در حوزه اندیشه سیاسی کار می?کنند و فوق?العاده فرد باسوادی هستند. مثل ایشان فکر نمی?کنم زیاد داشته باشیم. دعوایی هم که شد، از نظر خودم بد و زشت بود ولی شد دیگر.» ادامه می?دهد: «همه کارهایی که می?کنیم درست نیست، این هم، یکی از آن فقره کارها بود. چیزی که واقعا تاسف?آور است، این است که اصل فکر ما درخصوص علوم انسانی یکی است؛ من هم معتقدم علوم انسانی در ایران فوق?العاده درمانده و بدبخت است، ایشان هم این نظر را دارند و درحقیقت، ما نباید آن جور در مهرنامه گلاویز می?شدیم. اما شد دیگر.» می?گوید: «بعضی وقت?ها شده من چیزی به نشریه??ای داده?ام یا از من مطلب خواسته?اند. بعد، بنابر مصالحی نخواسته?اند منتشر کنند، بعد من ناراحت شده?ام و بدوبیراه به آنها گفته?ام ولی در حقیقت، در این مورد خاص، اگر آنها نوشته من در نقد آقای طباطبایی را چاپ نمی?کردند، شاید ناراحت می?شدم اما خب، بعد می?رفتم ازشان تشکر می?کردم که چاپ نکردند.»
برای بسیاری، جالب است که صادق زیباکلام روزهایش را چطور می?گذراند و اصلا روزمرگی برای یک استاد علوم سیاسی چطور معنا می?شود؟ شنیده شده؛ صبح?ها از خانه?اش در سعادت?آباد تا دانشگاه تهران را می??دود و حتی گاهی با همان لباس ورزشی سر کلاس می?رود. «سابق بر این، یعنی تا دو?سال قبل، کل مسیر را می?دویدم. به?اصطلاح جاگینگ می?کردم. ساعت شش از خانه می?آمدم. می?رفتم سمت پارک سعادت?آباد و بعد، سمت پل مدیریت. از حاشیه خاکی پارک?وی می?آمدم تا می?رسیدم به پل گیشا. از پل عابر رد می?شدم و از پارک لاله می?رسیدم به دانشگاه تهران.» می?گوید: «حدود 8:10 می?رسیدم. هفت تا هشت?دقیقه هم می?گذاشتم برای شست?وشو و تعویض لباس و حمام. ساعت 8:30 می?رفتم سرکلاس تا نزدیک یک ربع به 10. اما دو?سالی هست که به واسطه حجم ترافیکی زیاد که به سمت حکیم و بعد همت می?رود و بعد ماشین?هایی که آن وقت صبح با سرعت می?روند، بعضی وقت?ها باید زیاد بایستم تا بتوانم رد شوم و چون دویده?ام و عرق کرده?ام و بدترین کار وسط ورزش ایستادن است، مدتی است که می?آیم پل مدیریت، سوار بی?آرتی و سر پل گیشا پیاده می?شوم و بعد، همان مسیر قبلی را می?آیم. در پارک لاله دو تا سه?بار می?دوم و بعد می?آیم دانشگاه.»
زیباکلام در مسیر این ورزش صبحگاهی، گرفتار خلافکاران هم شده است: «البته یک دلیل دیگر هم که مسیر پارک?وی را نمی?آیم، این است که دوبار تا به حال به من حمله کرده?اند چون صبح زود بوده. هر دوبار هم حمله?کننده??ها معتاد بودند اما هر دوبار گویا من را با یکی دیگر اشتباه گرفته بودند، به این خاطر که می?گفتند جنس را درست ندادی.» می?خندد: «دنبالم می?دویدند و فحش رکیک می?دادند که جنس را درست ندادی. من هم می?فهمیدم تا بیایم بخواهم به اینها ثابت کنم که من را با یکی دیگر اشتباه گرفته?اند، باید مقداری جنس بهشان بدهم.» دوباره می?خندد.
بعد از کلاس?ها چه می?کنید؟ «راستش را بخواهید، آدم?ها موقع مصاحبه سعی دارند بگویند که خیلی آدم?های منظمی هستند. من منهای این دویدنم، هیچ کار دیگرم، روی قاعده و نظم نیست و اصلا منضبط و دقیق نیستم. بنابراین هیچ دو روزیم مثل هم نیست. معمولا روزهایی که دانشگاه تهران می?آیم، قبل از چهار و پنج سعی می?کنم برگردم. با تاکسی می?روم منزل. به?جز دانشگاه تهران، در دانشگاه آزاد، واحد علوم، تحقیقات هم تدریس دارم که آنجا را هم پیاده می?روم. یک?ساعت?و20دقیقه طول می?کشد. آنجا هم همان مشکل قبلی را دارد. نمی?دانم چرا خدا من را با معتادان محشور کرده است» دوباره می?خندد.
با این?همه مشغله، پس کی فرصت دنبال?کردن برنامه مطالعاتی فراهم می?شود؟ «با نهایت شرمندگی باید به مخاطبان شما نگاه نکنم و بگویم و امیدوارم این تکه را نخوانند که خیلی?خیلی کم مطالعه می?کنم. گریه?آور است که یک استاد دانشگاه، اینقدر کم مطالعه می?کند.» پس نوشتن او در رسانه??ها از کجا ناشی می?شود؟ در جواب می?گوید: «نوشتن فرق می?کند؛ بیشتر همین مقالات روزنامه?ها هست. خودم هم دوست ندارم. از خدا می?خواهم من مجبور نباشم این کار را بکنم. ولی خب، وقتی می?بینم همه می?گویند چرا رییس دولت فلان کار را نکرده یا فلان وزیر بهمان کار را کرده، باید نوشت.»
بحث به کتاب «هاشمی بدون روتوش» می?کشد. در آن گفت?وگوها، چقدر هاشمی بدون روتوش تصویر شده است؟ «یک چیزی حدود صد?درصد. برخی سوالات را من از ایشان نکردم، دقیقا برای اینکه می?دانستم جواب?های ایشان چه خواهد بود و شاید روز دیگری جواب?های درست?تر را بگیرم اما چون می?دانستم کلیشه?ای خواهد بود، اصلا سوال را مطرح نکردم. اما سوال?هایی که طرح شده، جدی است و پاسخ?ها جدی است و هرجا خواسته کلیشه?ای جواب دهد، بالاخره پاسخ درست را از ایشان نهایتا با بحث گرفته?ام.»
همسر زیباکلام کیست؟ شنیده شده است که او همکار و هم?رشته?ای اوست. اما پاسخ می?دهد: «نه، اطلاعات شما اشتباه است. خانم من قبل از انقلاب ادبیات انگلیسی خوانده است، مدتی هم برای یونسکو کار می?کردند و بعد هم دیگر نرفتند. البته من هیچ?وقت بهشان نگفتم که سرکار بروند یا نروند. تشخیص خودشان بود.»
زیباکلام که در اتاقش راحت نشسته، جوراب به پا دارد اما کفش نپوشیده و همان?طور در اتاق قدم می?زند. «شما همیشه وقتی که وارد اتاقتان می?شوید، کفش?هایتان را در می?آورید؟» می?گوید: «آره، اتاق تمیز است و اینها هم کفش?های دویدنم نیست.» اشاره می?کند به کفش?های ورزشی گوشه اتاق: «با آن کفش?ها می?دوم.»