محسن شريفيان

1ـ دورة پيدايش و شكل?گيري
دورة شكل?گيري سينه?زني ـ شيعي، از زمان روي كار آمدن حكومت?گران صفوي بوده است. اما از پيدايش و تكامل آن اطلاع دقيق و مستندي در دست نيست. بعضي از صاحب نظران در خصوص سينه?زني و شكل آن ـ در اين دوره ـ روايت مي?كنند؛ در ابتداي تشكيل اين نوع سينه?زني، عزاداران يك دايره بزرگ را تشكيل مي?داده?، به صورت ايستاده با خم و راست شدن بر سر جاي خود به سينه?زني مي?پرداخته?اند. اشخاصي نيز به شكل نه چندان جدي? نواهاي مذهبي را براي آنها سر مي?دادند. بعد از آن كم?كم با نظمي خاص اين دايره به چرخيدن در?آمده و با زياد شدن جمعيت و استقبال از اين نوع سينه?زني، دايره?هاي ديگري هم تشكيل داده شده است.
گفتني است: در پاره?اي از روستاهاي استان بوشهر، براي مراسم سينه?زني، فقط يك بُر تشكيل مي?شود. از اين رو كساني از آگاهان بوشهري ـ مانند آقاي علي دشتي ـ اينگونه سينه?زني را، شكل ابتدايي، و مبناي سينه?زني كنوني مي?دانند. آنها بر اين نظرند؛ شكل سينه?زني در اين روستاها، اصيل تر از مناطق شهري ست.
اولين مدارك مكتوب پيرامون سينه?زني و عزاداري در استان بوشهر به دورة زنديه بر مي?گردد. كه “كارستن نيبور” به آن اشاره مي?كند، ولي از چگونگي آن اطلاعي به دست نمي?دهد. تنها به اين نتيجه مي?توان رسيد كه سينه زني در آن زمان در قالب دسته?گردانيهاي معمول در مراسم سوگواري بوده است. بعدها شكل متمركز و مستقلي به خود گرفته است.
آنچه روشن مي?باشد، اين است كه در اين دوره نوحه?خواني حساسيت و نظم دوره?هاي بعدي را نداشته است. اشعار و آهنگهاي نوحه?خواني در اين دوره نسبت به دوره?هاي پس از خود بسيار اندك بوده است. نقش اصلي را در اين مراسم، سينه?زنها انجام مي?داده?اند، يعني مردم صرفاً براي سينه?زدن در يك جا گرد مي?آمدند نه براي نوحه?خوان.

2ـ دوره پويايي و گسترش
با روي كار آمدن حكومت قاجار و حضور نوحه?خوانان برجستة بوشهري، مانند استاد ناخدا عباس دريانورد(1255 ـ 1332)، تاريخ و سرگذشت نوحه?خواني، رو به روشني مي?گرايد.
بيشتر آگاهان و كارشناسان محلي، شكل?گيري فرم فعلي سينه?زني سنتي بوشهر را از اين زمان مي?دانند. آنان ناخدا عباس دريانورد را پايه?گزار شيوة نوحه?خواني به سياق كنوني مي?دانند.
اغلب اطلاعات بدست آمده از اين دوره در قالب گزارشهاي معدود و پراكنده?اي است كه در مطبوعات عصر قاجار به چاپ رسيده?اند. نيز مي?توان به نوحه?هاي دعاگونة بازمانده از اين دوره نيز اشاره نمود.
در اين دوره مي?توان به كثرت نوحه?ها و آهنگهاي دل?چسب سينه?زني اشاره نمود. همچنين سادگي و رواني نوحه?هاي ساخته شده، و اوج ايجاد ارتباط با سينه?زنان و تماشاچيان، را بر آن افزود.
شعرهاي نوحه?سرايي در اين دوره از نظر ادبي و فصاحت و بلاغت تا اندازه?اي سُست و در پاره?اي جاها مضامين آن از ديدگاه تاريخي تحريف شده است. اما اين موضوع به دليل زيبايي آهنگهاي انتخاب شده بر روي اشعار، محسوس نبوده.
در اين دوره به تأثير از نوحه?خوانان پيشين، تُن صداي نوحه?خوانها در هنگام خواندن همچنان بالا بوده است. از عمده?ترين دلايل اين نوع خواندن، رسا بودن و كاربرد صداهاي زير، در پوشش دادن انبوه جمعيت سينه?زنان و شنوندگان بوده و تا پيش از بوجود آمدن و استفاده از بلند?گوه?هاي صوتي همچنان ادامه داشته است.
يكي ديگر از ويژگيهاي اين دوره، بداهه?خواني بوده است. چه، اغلب نوحه?خوانان اين دوره خود از شاعران و نواسازان اين گونه موسيقي محسوب مي?شده?اند.
در اين دوره، نوحه?خوانان با ايراد سخنراني?هاي كوتاه در بين هر نوحه، در آماده كردن مستمعين براي شنيدن نوحه?هاي خود بسيار مؤثر واقع مي?شده?اند. از اين رو در برقراري ارتباط با سينه?زنان بسيار موفق بوده?اند. اين موضوع استفادة نوحه?خوانان از تكنيكهاي روضه?خواني را مشخص مي?سازد.
پس از پايان گرفتن حكومت قاجار و روي كار آمدن حكومت رضا شاه و تلاش ايشان در جلوگيري از برگزاري مراسم سوگواري در ايران، بندر بوشهر همچون ديگر مناطق ايران در برگزاري علني مراسم سينه زني دچار مشكل شد. در نتيجه نسبت به دوره?هاي قبل تحول و يا تغيير قابل توجه?اي در اين دوره صورت نگرفت.
پس از آن با روي كار آمدن محمدرضا شاه پهلوي، مردم بوشهر با فرا رسيدن اولين ماه محرم ـ پس از شهريور 1320 ه.ش ـ همانند ديگر مناطق ايران با تمايل شديد؛ مراسم سينه?زني را از سر گرفتند.

در اين بُرهه مراسم مذهبي پس از يك دوره سكوت با استقبال زياد و شور حال خاصي برگزار مي?شد. به غير از ناخدا عباس دريانورد نوحه?خوانان ديگري چون سيد علي مهيمنيان (1288 ـ 1356) و محمد شريفيان(1303 ـ 1350) نيز در اعتلاي نوحه?خواني بوشهر كوشش فراواني نمودند.
موسيقي محلي بوشهر بويژه موسيقي آييني ـ مذهبي، در پي حوادث و رويدادهاي تاريخي و سياسي ـ اجتماعي كشور، از براندازي حكومتهاي مختلف و فوت يا قتل رجال سياسي و مذهبي، تا دوره?ها و حوادثي چون براندازي كابينة دكتر مصدق و دست آخر جنگ تحميلي عراق عليه ايران همواره از خود انعطافي هماهنگ با شرايط زمان بروز داده است.
بيشترين انعطافهاي مشهود در مقابل حوادث مذكور پيرامون سينه?زني مردان، تنها شامل برگزاري موردي و مناسبتي اين مراسم ـ جدا از روال هميشگي ـ و نيز عوض شدن ابيات دعاگونه?اي است كه با براندازي هر حكومتي به نفع ديگري در بيت پاياني نوحة “واحد”، خوانده مي?شده است.
در اين زمان با راه اندازي راديو در ايران و شروع كار فرستنده برنامه?هاي راديويي در سال 1319 شمسي، و بعدها با پخش برنامه?هاي جذاب موسيقي در راديو، بويژه ?برنامة “گلهاي جاويدان” در سال 1335 ه.ش و به دنبال آن برنامه?هاي “گلهاي رنگارنگ”، “برگ سبز”، “شاخة گل” و “گلهاي صحرايي“(بر مبناي ترانه?هاي محلي) موسيقي و نوحه?خواني بوشهر نيز از اين پديدة جديد در امان نماند.
البته پيش از اين نوحه?خواني بوشهر، از تأثير آهنگهاي مناطق و كشورهاي همجوار هم بي?تأثير نبوده است. از اين ميان به چندين نوحة ناخدا عباس دريانورد كه بر اساس ملوديهاي هندي و عربي عرضه شده است مي?توان اشاره كرد.
3ـ دوره درخشش و اوج?گيري
بعد از دورة ذكر شده با اوج گرفتن خوش صداترين مرد موسيقي مذهبي بوشهر يعني جهانبخش كردي?زاده معروف به بخشو (1315 ـ 1356) عصر ديگري در نوحه?سرايي بوجود آمد. در اين دوره بواسطة صداي بم و جادويي “بخشو”، آهنگهاي نوحه دل?چسب?تر به گوش عزاداران رسيد و باعث جلب تماشاچيان از ساير نقاط ايران به سينه?زني شد.
يكي از مهم?ترين رويدادهاي اين دوره تصويربرداري مستند مراسم سينه?زني سنتي بوشهر با عنوان «اربعين» و اكران آن در پرده?هاي سينماي ايران و بعدها پخش قسمتهاي مختلف مراسم سينه?زني بوشهر از تلويزيون ايران بود كه در معرفي گستردة اين مراسم نقش زيادي را ايفا نمود.
در اين دوره سرعت ريتم در نوحه?خواني كندتر از دوره?هاي قبل به گوش رسيد. همين?گونه برقراري ارتباط بين سينه?زن به تدريج نسبت به زمان قبل كاسته شد. آهنگها نيز با وجود نوحه?سراياني نظير “اصلاح?پذير” تغيير قابل توجهي نكرد.
با بكار گرفته شدنِ بلندگوهاي صوتي در بوشهر و استفاده از اين پديده در نيمة دوم دهة چهل، باعث شد كه زيرخواني از موسيقي مذهبي جاي خود را به ?صداهاي معمولي بدهد.

4ـ انقلاب اسلامي (نوحه?خواني و جنگ تحميلي ـ 1358 تا 1368)
اين دوره، نوحه?خواني و سينه?زني بعد از انقلاب تا پايان جنگ تحميلي را شامل مي?شود. نواسازان، نوحه?ها و آهنگها خود را با جنگ تحميلي و شهداي آن منطبق نمودند كه بسيار نيز مورد استقبال قرار گرفت.
با شروع جنگ تحميلي دگرگوني زيادي در ساختار شعر و ملودي نوحه?ها و انطباق مراسم سينه?زني با حوادث جنگ تحميلي بوجود آمد. در اين زمينه آثار مختلف از سوي نوحه?سرايان و نواسازان بوشهري بوجود آمد كه در دوران جنگ تحميلي بسيار كارساز واقع گرديدند.
آهنگهاي واحد در اين دوره متنوع?تر و شعر آن از حالت بحرطويل بيرون آمد. نسبت به گذشته از نظر قواعد شعري موفق?تر بود. اما بايد گفت كه در مقايسه با نوحه?هاي قبل نتوانست ارتباط لازم را برقرار سازد.
توجه بيش از حد نوحه?خوانان به «واحد» باعث شده است كه تعداد نوحه?هاي واحد نسبت به ديگر نوحه?ها از تنوع بيشتري برخوردار بشوند. جدا از اين، علت بي تمايلي نوحه?سازان به ساخت نوحه?هاي «زير واحد» را بايد در نداشتن موقعيت لازم، براي تمرين گروهي سينه زنان در همخواني نوحه?هاي جديد دانست. با اين حال ساخت نوحه?هاي جديد «واحد» در اين دوره تا حدي بالا گرفته است. علاقه?مندان به نوحه?خواني در هر دهة عزاداري انتظار شنيدن نوحه?هاي جديدتري هستند.

در اين دوره نوحه?هاي پيش?خواني با سرعت كندتري نسبت به دوره?هاي قبل خوانده مي?شوند. در نتيجه نوحه?خوان اصلي هم به همين شيوه عمل مي?كند. از همين رو نوحه?هاي مهيّج قديمي با ريتمي كندتر از قبل خوانده? مي?شوند. گاهي اين موضوع به جذابيت آنها لطمه? مي?زند.

براي مثال در دوره?هاي پيشين، نوحه?خوانان نوحة «لبالب» را ـ با توجه به سرعت آن ـ به عنوان نوحة “زير واحد” مي?خوانده?اند. ولي اكنون اين نوحه به عنوان يكي از اولين يا دومين نوحه?هاي “نوحه?خوان اصلي” به شمار مي?رود. و نوحه?خوان به حدي آرام آن را مي?خواند كه با اصل آن كاملاً متفاوت نشان مي?دهد.
در اين دوره حس بداهه?خواني از نوحه?خواني گرفته شده است. زيرا قريب به اتفاق نوحه?خوانان تنها مجري نوحه?هاي از پيش?ساخته هستند و خود كمتر در اين زمينه فعاليت مي?كنند.
شنونده?ها و سينه?زنها نسبت به ساير دوره?ها، پيرامون نوحه?خواني بسيار حساس و نقطه?گير شده?اند. انتقادهاي سازنده پيرامون نوحه?خواني از موارد مثبت اين دوره است.