دکتر علی اصغر قهرمانی مقبل
استاد دانشگاه خلیج فارس

«در فراسوی این شب تیره که چون مغاکی میان دو قطب مرا در برگرفته است، برای سرشت استوار و تسخیرناپذیر خویش، شکرگزار خدایانم. در شرایط طاقت فرسا و در چنگال ضربات زمانه، سر را سندان صبور کردم. نه دست از تلاش برداشتم و نه به لابه و زاری افتادم. با پتک ایام و زیر آوار سرنوشت، سرم خونین اما برافراشته است. فراسوی این جایگاه پر از خشم و اشک، جز سایه?های وحشت دیده نمی?شود و تهدید و رنج سالیان مرا می?پاید اما در من نشانی از هول و هراس نیست. از این گذرگاه تنگ و تاریک و از پیامدهای در تقدیر، واهمه?ای ندارم، چون سرنوشتم را با دست خویش می?نویسم و سردار روح خویشتنم»1.
در ادبیات عرفانی ما عارفان سرشناسی چون ابوالحسن خرقانی و عطار نیشابوری و مولوی هستند که هم در سیرۀ عملی و هم در گفتارشان، همواره منادی اخلاق بوده?اند و نگاهشان به دیگران، از منظر قوم و نژاد و مذهب و طبقۀ اجتماعی نبوده، بلکه مهم?ترین معیار گوهر والای انسانی بوده است. نابخشودنی?ترین گناهان در نزد آنان کبر و نخوت و خودبرتربینی بوده است. این عارفان همواره بر دل صاف و عاری از کینه اصرار ورزیده?اند و به گفتۀ مولانا باید سینه?ها را با هفت آب از کینه?ها شست و صیقل داد هم?چنانکه در داستان چینیان و رومیان آمده است. البته ادبیات عرفانی ما مشحون از آموزه?های مروت و مداراست و این نظر سرمایۀ عظیمی برای جامعۀ ما به شمار می?آید. در اینجا به عبارتی از ابوالحسن خرقانی بسنده می?کنیم: «هر که در این سرا درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید چه آنکس که به درگاه باری?تعالی به جان ارزد البته بر خوان بوالحسن به نان ارزد».
اما شگفت آنجاست که اشخاصی چون مهاتما گاندی و نلسون ماندلا، نه در خلوت صوفیانۀ خود، بلکه در دل جامعه و در بحبوحۀ کشمکش سیاسی، منادی اخلاق گذشت و مدارا و دل بی?کینه هستند. آن هنگام که گاندی در درون سلول خود برای زندان?بانش گیوه می?بافد و یا آن هنگام که ماندلا زندان?بان خود را با کمال احترام و نه برای شرمنده کردنش، به مراسم تحلیف ریاست جمهوری خود دعوت می?کند، هم گاندی و هم ماندلا روحشان را در عین سرسختی برای طی کردن راه دشوار رسیدن به آرمان?هایشان، آنچنان زلال کرده و دلشان را آنچنان صیقل داده?اند که دیگر بغض و کینه و حسد، تکبر و نخوت و تنگ?نظری، قادر نیست آیینۀ شفاف دلشان را آلوده کند. نگاهشان به دیگری، نگاه به یک انسان است و گوهر انسانی در نظرشان مقدّم بر رنگ و قوم و نژاد و زبان و مذهب، و حتی تمایلات سیاسی است. چنانکه در سخن گاندی آمده است: «برای کسی که اندیشۀ عدم خشونت را در خود پرورده است تمام عالم یک خانواده است، نه ترسی به دل دارد و نه کسی از او می?ترسد».
و اینک سخن ماندلا: «آزادی به بریدن زنجیرها از دست و پا خلاصه نمی?شود، آزادی به احترام گذاشتن آزادی دیگران نیاز دارد».
اکنون ماندلا مورد ستایش تمامی جهان است بدون آن که کسی از نژاد و مذهب او سراغ بگیرد. ماندلا قهرمان سه میدان است: قهرمان استقامت و پایداری برای رسیدن به آرمانش، قهرمان گذشت و بخشش در اوج قدرت، و قهرمان کناره گرفتن از قدرت در اوج محبوبیت که این ویژگی ما را به یاد اسطورۀ کیخسرو می?اندازد.
در پایان سزاوار است عبارتی را که انیشتین دربارۀ گاندی گفته است دربارۀ ماندلا تکرار کنیم: «نسل?های بعدی به سختی باور خواهند کرد که روزگاری چنین موجودی از گوشت و پوست بر روی زمین می?زیسته است».
1. عبارت نقل شده شعر «شکست?ناپذیر» سرودۀ ویلیام ارنست هنلی (William Ernest Henley) است که نلسون ماندلا در 27 سال تنهایی خود در زندان، روحش را با آن صیقل می?داد.