دکترعبدالرسول خیراندیش 

اخیرا کتابی ارزشمند درباره معماری نواحی ساحلی شمال خلیج فارس که حاصل تحقیقات آقای غلام زاده است به دستم رسید، محتوای کتاب نشان از زحمات بسیار دارد. عنوان کتاب " معماری بوشهر در دوره زند وقاجار " است. هر چند محدوده جغرافیایی کتاب تمامی استان بوشهر و قسمتی از استان هرمزگان را در بر می گیرد. دوره تاریخی کتاب نیز با قید دوره زند وقاجار نشان می دهد که معماری قدیم محدوده جغرافیایی ذکر شده را در بر دارد. این معماری قدیم همان سبک معماری سنتی است که تا آغاز دوره مدرن یعنی دوره پهلوی تداوم یافته است . دوره زمانی مورد نظر از آن رو تا عصر زندیه در نیمه دوم قرن دوازدهم هجری برابر با نیمه دوم قرن هیجدهم میلادی عقب برده شد است که در شهر بوشهر آثاری از معماری دوره زندیه را گویا تا همین اواخر می شد مشاهده کرد. آن هنگام بندر بوشهر که در عصر نادر شاه تاسیس شده بود ، آرام آرام به صورت بندر اصلی ایران در می آمد و با استقرار تجار و نمایندگی های خارجی از رونق اقتصادی خاصی برخوردار شد. برای نزدیک به دو قرن بوشهر بندر اصلی مرزهای آبی جنوب ایران بود و بدین ترتیب دروازه تجاری و ارتباطی ایران از طریق آبهای آزاد با تمامی جهان به شمار می آمد. چنین موقعیتی موجب شد این بندر در دوره رونق و شکوه خود حوادثی تلخ و شیرین از عصر استعمار و جنگ های جهانی اول و دوم را از سر بگذراند و در مجموع در عرصه سیاست و اقتصاد ایران و نیز در عرصه فرهنگ و معماری نقش مهمی ایفا نماید. مورد اخیر یعنی معماری خود حاصل موقعیت تجاری بوشهر بود حضور مراکز حکومتی ، نمایندگی های خارجی و تجار موجب شد ثروت قابل توجهی که در این بندر جمع شده بود زمینه ساز بر پایی بناهایی ارزشمند شود که امروزه در مجموعه شهر بوشهر موسوم به " بافت قدیم " است. 

ثروت جمع شده در بوشهر دوره قاجاریه از چند ماخذ زیر بوده است:

1- هزینه ای که دولت مرکزی ایران برای استقرار کارگزاران خود اعم از دریابیگی ، حکمران بنادر ، روسای گمرک و تلگرافخانه می نمود. بخشی از این هزینه ها مربوط به بر پایی عمارات دولتی می شد که از نظر زیبایی و عظمت قابل توجه بوده اند . از این عمارات اکنون امیریه باقی مانده است.

2- نمایندگی های خارجی مقیم بوشهر مانند کنسولگری بریتانیا ، آلمان ، فرانسه ، عثمانی و روسیه برای استقرار دفاتر خود آنچنانکه گویای شوکت و قدرت دولت هایشان باشد، بناهای قابل توجهی با صرف هزینه بسیار بر پا کرده بودند. در این میان دولت بریتانیا  و برای دوره ای خاص حکومت انگلیسی هند و قبل از آن کمپانی هند شرقی انگلیس واجد اهمیت بیشتری هستند زیرا علاوه بر کنسولگری مستقر دربندر بوشهر (محله کوتی ) دارای یک سرکنسولگری در سبز آّبآد و بانک شاهنشاهی و تاسیساتی برای تلگراف خانه (هند واروپ)نیز بود بر این مجموعه منازل کارکنان و امکانات رفاهی منضم بدانها نیز باید در شمار آورده شود . هزینه چنین ساختمان های  بزرگ ومجلل را دولت های متبوعشان به بوشهر ارسال کرده بودند. از چنین عمارت هایی تا حدود زیادی آنچه مربوط به بریتانیا بوده است را اکنون می توان مشاهده کرد.

3- بناهای عمومی و عام المنفعه مذهبی و فرهنگی بخشی از بناهای تاریخی بوشهر شامل مساجد ، مدارس ، کلیساها ، کنیسه ها ، بناهای یاد بود و آرامگاهی مانند قبر ژنرال یا آب انبار ( مانند آب انبار قوام) یا تاسیسات دفاعی و تشریفاتی مانند برج خلعت پوشان و نظایر آن بوده است هزینه چنین ساختمان هایی را دولت ، خیرین و مراکز و متولیان مذهبی هر دینی یا پیروانشان تامین می کرده اند.

4- سرانجام آخرین و اصلی ترین سازندگان بناهای شکوهمند بافت تاریخی بوشهر اشراف شهری این بندر یعنی تجار یا کسانی که با تجارت مرتبط بودند . مانند حمال باشی یا کلانتر و نیز مقام های تجاری همچون ملک التجار و معین التجار و رئیس التجار یا اگر بخواهیم نام ببریم سید محمد رضا کازرونی، بهبهانی و دهدشتی بسیاری بودند دیگر که در همین کتاب معماری بوشهر نام و اثر آنها را می توان سراغ گرفت.

اما حسب محتوای این کتاب لازم است شماره پنج نیز داشته باشیم

5- مانند قلعه خورموج ، قلعه حصار ، قلعه طاهری ، دژ برازجان که هزینه ساخت انها را خوانین و رعایایشان و گاهی حکومت فارس ( مانند دژ برازجان ) تامین کرده اند . از آنجا که این نوع  بناهای تناسبی با معماری بافت قدیم بوشهر ندارد  و بحث دیگری را طلب می کند در اینجا بدانها نمی پردازم و فقط به همان بندهای یک تا چهار  و انهم شمار ه چهار می پردازم یعنی بناهایی که اشراف شهری بوشهر بر پا کردند. اما در هر حال لازم است توجه داشت که ثروت بندر بوشهر زمینه ساز پیدایی معماری با ارزشی شده بود. با چنین ثروتی سنگ وچوب و گچ و شیشه لازم برای شکل گیری معماری بوشهر فراهم می شد که بطور خلاصه و به منظور تاکید آنها را  بر می شمارم.

6- ثروت قابل توجه اشراف شهری ( تجار)

7- وجود قشر قابل توجهی از کارگران در بندر بوشهر که بعضی از آنها در خدمات بندری ( گمرک ، اسکله و باراندازها ) ، بخشی در خدمات شهری (سقایی ، نگهداری چهارپایان ....) و بخشی دیگر در امور بنایی مشغول به کار بودند آنها مهاجرینی از نواحی اطراف بودند 

8- جذب تعداد قابل توجهی بنا و نجار و نقاش ماهر از شیراز و کازرون به بوشهر . اینان از یک سو به دلیل وجود بازار کار که آنهم مرهون رونق تجاری بوشهر بود ، در این بندر متمرکز شدند و از سوی دیگر کازرونی ، شیرازی ، دوانی و ..... بودن بسیاری از اشراف شهری زمینه ساز آمدن این هنرمندان به بوشهر شده بود ، 

9- وجود معادن سنگ در بعضی نقاط شبه جزیره بوشهر مانند سنگی و معادن گچ در تنگستان (ساحلی ) موجب شده بود به دلیل رونق اقتصادی  بوشهر عده زیادی به استخراج سنگ، تولید گچ و انتقال آنها به بندر بوشهر بپردازند گاه از خارگو و جاهای دیگر نیز این مصالح تامین می شد.

10- ارتباط تجاری با هند و افریقا و اروپا و گاه شرق آسیا امکان می داد به همراه کالاهای تجاری مانند ادویه و چای و کاغذ و فشنگ ....... مصالحی مانند چوب و تخته ، چندل ، شیشه ، طناب ، یراق و غیره به بوشهر برسد و نیز  از بوشهر به شیراز و دیگر شهرها حمل گردد  به دلیل کاربرد بسیار گسترده و هنرمندانه چوب در ساخت در و پنجره، سایه بان و تزئینات داخلی بناها ، چوب هایی مانند ساج و صندل و آبنوس اهمیت بسیاری داشتند و از این جهت حتی شهرهای بزرگ نیز موقعیت بوشهر را نداشتند . پس از ثروت بوشهر و تجمیع امکانات لازم برای شکل گیری معماری بوشهر لازم است به ابعاد و جوانب دیگری از آن توجه کرد که عبارتند از : 

11- در محیط جغرافیایی بوشهر ، بدون برخورداری از امکانات کافی زندگی آسان نیست. تحمل گرما ، کم آبی هوای مرطوب و تهیه آذوقه و ارزاق لازم برای زندگی مستلزم اقدامات خاصی بوده است . بدین جهت خانه ای اشرافی بوشهر برای پاسخگویی به تمامی این نیاز ها و فراهم کردن حداکثر رفاه برای ساکنین ساخته شده اند این امر در شکل گیری عناصر و اجزا داخلی خانه ها نقش تعیین کننده ای داشته است.

12- پس از رفاه ساکنین که همان اعضای خانواده تجار و ماموران عالیرتبه بودند ، رقابت و همچشمی میان اشراف شهری نیز نکته مهمی بود که در شکل گیری این بناها نقش داشت. رقابت میان تجار در  امور اقتصادی که گاه به عرص های سیاسی نیز تسری می یافت و به صورت پیوند با خوانین اطراف و مسیر راه های تجاری یا ارتباطات خارجی جلوه گر می شد خود بر یک بستر اجتماعی به منصه ظهور می رسید. بنیان های اجتماعی چنین رقابتی را نظام محله ای شهر بوشهر تشکیل می داد. هر محله با حضور اعیان و بالتبع خانه ها اعیانی بخشی از هویت و موجودیت خود را کسب می کرد. هر خانه اعیانی دارای یک فضای پیرامونی از وابستگان خود یا کسانی بود که خدمات لازم را برای آن را ارائه می کردند. گاهی مجموعه عناصر و عوامل یک تجارتخانه نیز در شکل گیری یک عمارت اعیانی و محیط پییرامونی آن حضور می یافتند لذا یک خانه اعیانی ( عمارت) در بوشهر را باید در پیوند با فضای اجتماعی محله ای که در آن قرار داشت تحلیل کرد.

13- یک عمارت ( اعیانی ) به نوبه خود جزیی از بستر رقابت اجتماعی میان محلات به شمار می آمد مهمترین فرصت بروز این رقابت ها سوگواری های مذهبی بود لذا نه تنها موجب بر پایی بناهای مذهبی (مسجد ، حسینیه) دریک محله می شدند .

14- تا آن هنگام که موسسات عمومی خدماتی شهری مانند تلفن و برق و کارخانه یخ و نظایر آنها پیدا شوند، یک خانه اعیانی در بردارنده کامل ترین مجموعه وسایل مورد نیاز یک زندگی توام با رفاه بود .حس همبستگی اجتماعی ( محله ای ) پیوند های خویشاوندی ، علائق مذهبی و بومی و دیگر عوامل موجب می شد ، امکانات یک خانه اعیانی به صورتی رایگان یا در مجموعه ای از دادو ستدهای متقابل در اختیار یک طیف گسترده قرار بگیرد بدین جهت خانه های اعیانی برای بخش عمده ای از ساکنان محله ، خانه هایی در گشاده بود و از یک سو حمایت از زبر دستان و از سوی دیگر اطاعت از زیر دستان را در مجموعه مناسبات شهری به دنبال می آورد چنین شرایطی بخصوص در مواقع بحران و نا امنی بخوبی کارایی خود را نشان می داد.

همه مواردی که به صورت خلاصه و اشاره تا اینجا آمد در مجموع معماری بوشهر را به صورت بناهایی چند طبقه ، مجلل و برخوردار از امکانی چون وسایل مدرن اروپایی اعم از مبل و پرده و وسایل روشنایی و گرامافون ، تلفون و صندلی و میز می ساخت .بعلاوه  بهره مند از قالی ایرانی و صندوقچه های هندی ... آن زمان بوشهر نه تنها بندر اصلی و بزرگ ایران در خلیج فارس ، بلکه مرکز استقرار حکمرانی بنادر بود  که تقریبا تمامی سواحل جنوبی ایران  و بندر های مهم آن مانند لنگه و عباس وچاه بهار و جاسک را زیر فرمان داشت .نیز انگلستان مرکزیت اداری و سر کنسولگری خود در خلیج فارس را در بوشهر مستقر کرده بود. در نتیجه معماری بوشهر مانند دیگر جهات و نکات مربوط به این شهر نماد رونق اقتصادی و موقعیت سیاسی و اداری آن هم بود. این مجتمع شهری و بندری در بردارنده ده ها عمارت ارزشمند ، باشکوه ، زیبا و مجهز بود اما متاسفانه با گذشت زمان ، زوال رونق تجاری بوشهر ، فقدان مدیرانی که قدر میراث فرهنگی و تاریخی را بدانند ، موجب شد تا بخش عظیمی از این گنجینه میراث ملی و نمونه شاخص هنر معماری ساحلی و دریایی ایران از بین برود و اکنون از آن گستره جز اندکی باقی نمانده است.

معماری قدیم بندر بوشهر ، تا کنون توجه محققان متعددی را به خود جلب کرده و موجب پیدایش آثار تالیفی متعددی شده است . اهمیت و ارزش این مجموعه معماری چنان است که انتظار می رود همچنان آثار جدیدی را در این زمینه شاهد باشیم چنانکه اخیرا کتاب "معماری بوشهر " نوشته فراز غلام زاده به علاقمندان ارائه شده است .تقریبا همه کسانی که آثاری اعم از کلی و جزیی درینباره بوجود آورده اند، فرصت حضور داشتن در خانه های قدیم و محلات بوشهر را داشته اند. به همین جهت همگی آنان به نوعی تعلق خاطری بدان داشته اند و بخشی از خاطره خود را بر آمده و همبسته با آن دارا شده اند . چنین زمینه ای موجب شده است ، بحث و گفتگو درباره معماری قدیم بوشهر بار عاطفی قابل توجهی داشته باشد . از این رو جای کنکاش های علمی و فنی درینباره خالی بوده است . اما تحقیقی که آقای فراز غلام زاده انجام داده اند ، ضمن آنکه تعلق خاطر به بافت قدیم بوشهر را در خود دارد، در بر دارنده تلاش و کوشش فراوانی برای انعکاس واقعیات مربوط به معماری بندر بوشهر است .عکس های متعدد ، توضیحات مربوط به مصالح و طرح بناها وکاربرد آنها بعلاوه نقشه ساختمان ها و تشریح جزئیات و طرح بناها و اجزای عمارات ، موجب شده است ، جدیت بیشتری در آن مشاهده شود . همچنین به صورت دائره المعارفی درباره معماری بوشهر جلوه گر شود. واقعیت آن است که معماری قدیم بوشهر گنجینه ارزشمندی از میراث فرهنگی ایران در ساحل خلیج فارس بود که متاسفانه قدر ، منزلت ، اهمیت  وعظمت آن بدرستی درک نشد و اکنون بخش عمده ای از آن نابود شده است. ای کاش زودتر از این اندیشه حفظ و حراست آن شکل می گرفت و یا حداقل مستندسازی و تحقیقات علمی کافی برای آن صورت گرفته بود. زیرا در سراسر قرن نوزدهم ، معماری شکوهمند خانه ای اعیانی بوشهر ، نمونه ای منحصر به فر و بی بدیل در تمامی خلیج فارس به شمار می آمد. 

در اواخر قرون هیجدهم بصره راه زوال را در پیش گرفت و هنوز قرن بیستم با درآمدهای نفتی از راه نرسیده بود که بندر های جدیدی در شمال و جنوب خلیج فارس شکل بگیرد. به همین جهت بندر بوشهر در سراسر قرن نوزدهم وحتی تا چندین دهه ی نخستین قرن بیستم نه تنها مهمترین بندر تجاری ایران بلکه اصلی ترین بندر برای تمامی خلیج فارس به شمار می امد این خود تجارت و ثروتی را متوجه بوشهر می ساخت که بخشی از آن به صورت عمارت های اعیانی در آمده است.

در این نوشته قصد ورود به محتوا و مضمون معماری بوشهر را ندارم لذا به همین بررسی  بیرونی اکتفا می کنم کتاب معماری بوشهر نوشته آقای غلام زاده که به صورتی نفیس به چاپ رسیده مطالب قابل توجهی را در خود جمع کرده است بیش از آن آقایان مشایخی ، زنگنه ، ریشهری ، دشتی ، اسد پور ، سعیدیان ، حمیدی ، زنگویی ، نبی پور و ...... هر یک گوشه هایی از تاریخ فرهنگ ، معماری ....... بوشهر ررا معرفی کرده اند این کتاب نیز با تهیه عکس ، نقشه و مطالب سودمند گام مهمی در معرفی آثار معماری بندر بوشهر و نیز نواحی مختلفی از استان های بوشهر و هرمزگان گام بلندی برداشته است امید است که مورد توجه و تشویق و حمایت قرار گیرد.