لوازم اصلاح گری در حیات اجتماعی

مصطفی ملکیان: ابتدا بايد بگويم مراد من از عنوان «آنچه لازم داريم» آنچه برای اصلاح ديگران لازم داريم است. در اينجا تلاش می?کنم آنچه را در واقع به ذهن و ضميرم خطور کرده است به اختصار بيان کنم، زيرا وظيفه اخلاقی من فقط اين نيست که خود را اصلاح کنم بلکه آن است که تا جايی که توان دارم حتی?المقدور ديگران را هم اصلاح کنم. اين چيزی است که ظاهرا مخاطبان مستقيم اين بحث در آن اشتراک دارند. مخاطبان محترمی?که نوعی انديشه اصلاحگری و نوعی انديشه ملاحظه بهبود بخش درباره زندگی اجتماعی?و از جمله بخشی از زندگی اجتماعی که به زندگی سياسی تعبير می?شود دارند و هيچ کدام تنها به زندگی صالحانه اکتفا نمی?کنند بلکه زندگی مصلحانه را هم می?خواهند. حال این زندگی مصلحانه از نظر برخی ممکن است اصلاح سیاسی باشد و از نظر برخی، فرهنگی؛ ولی به هر حال اصلاح از لوازم آن است. اما براي اين كار چه چيزي لازم داريم؟ به بيان ديگر، لوازم اصلاحگري در حيات اجتماعي، در لايه?هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و لايه?هاي ديگري كه در حيات اجتماعي متصوريم، چيست؟

وقتي گفته مي?شود «آنچه براي اصلاح لازم داريم»، تضمناً به نوعي آسيب?شناسي اصلاحگري هم اشاره شده است، يعني وقتي مي?گوييم «آنچه لازم داريم»، گويا پاره?اي لوازم را تاكنون نداشته?ايم، بنابراين مي?توان اين بحث را نوعي آسيب?شناسي اصلاحگري ايران تلقي كرد. مجموعه عواملي كه در اين?باره به ذهن من مي?رسد، 10 عامل است كه مي?كوشم آنها را توضيح دهم، البته به?نظرم اين 10عامل هر چند به هم ربط دارند، ولي هر كدام به تنهايي هم قابل توجه و عنايتند. مرادم از اين حرف اين است كه اگر منتقدي چند عامل از اين مجموعه عوامل را نپذيرفت، همچنان امكان پذيرش و تعبيه عوامل ديگر موجود است.

اول: نفی نسبیت فرهنگی

اولين عامل: در اصلاحگري بايد مضمون فكري و انديشه حقيقت پذيرفته شود، بايد قبول كرد كه، چه در ساحت زندگي عملي و چه در ساحت زندگي نظري، حقيقتي وجود دارد. به?نظر من انديشه?هايي كه به هر صورتي نفي حقيقت مي?كنند، چه حقايق در ساحت نظري و چه حقايق در ساحت عملي، نمي?توانند اصلاحگري اجتماعي كنند. چون اگر بنا بر اين باشد كه ما به نوعي نسبيت قائل باشيم، نوعي نسبيت معرفت?شناختي، نوعي نسبيت اخلاقي و به?طور كلي نوعي نسبيت فرهنگي، و مفاد نظرمان اين باشد كه آنچه براي من حقيقت است، براي تو حقيقت نيست و آنچه براي تو حقيقت است، براي من حقيقت نيست و گويي هر اجتماعي، هر دوره اجتماعي و هر گروه اجتماعي حقيقت خاص خودش را دارد و نمي?شود بر فراز اين دوره?ها، بر فراز اين جوامع و بر فراز اين زيرلايه?ها ايستاد و گفت كسي از ميان شما حقيقت را مي?گويد، كسي از بين شما حقيقت را نمي?گويد، كسي به حقيقت نزديك?تر است و كسي از حقيقت دورتر است، اگر به اين قائل باشيم، نمي?توانيم اصلاحگر باشيم، زيرا با پذيرش نسبيت فرهنگي، معرفت شناختي و اخلاقي اختلافات در حد ذوق و سليقه خواهد بود و هيچ?كس براي اختلاف ذوق و سليقه با كسي مبارزه نمي?كند.

اگر بنا بر اين باشد كه من چيزي را نمي?پسندم و فقط نمي?پسندم و شما چيزي را نمي?پسنديد و فقط نمي?پسنديد و نه من و نه شما براي حقانيت موضع خودمان دليلي نداريم، در آن صورت نبرد ما با هم معنا ندارد، چه نبردمان با قهر و غلبه هم همراه باشد و چه نباشد. به هر حال مبارزه بر سر ذوق و سليقه و امور تفنني بي?معني است. انديشه?هاي پسامتجدد يا پست?مدرن كه در قائل بودن به نوعي نسبيت فرهنگ با هم مشتركند، نمي?توانند حاملان اصلاحگري باشند. البته مرادم تحريم اين انديشه?ها نيست، بلكه مي?گويم اصلاحگري با تكيه بر آنها ممتنع است. معناي اصلاحگري اين است كه من واقعاً معتقد باشم سخني درست است و سخني ديگر نادرست. كاري درست است و كار ديگري نادرست. بنابراين انديشه حقيقت كه به معناي نفي نسبيت فرهنگ و نفي نسبيت در ساحت عمل در اخلاق و در ساحت نظر در معرفت است، شرط لازم براي اصلاحگري است. باور داشته باشيم كه آنچه ما مي?گوييم و مي?كنيم بر آنچه رقيب ما مي?گويد و انجام مي?دهد، به نوعي رجحان دارد. البته ممكن است كساني اين نسبيت فرهنگي را لازمه و بستر مدارا بدانند و گمان كنند كسي كه نسبيت فرهنگي را نفي مي?كند، با مدارا مخالف است كه به هيچ وجه اين گونه نيست. ما در عين حال كه به نسبيت فرهنگي قائل نيستيم، بايد اهل مدارا باشيم و اساساً لازمه اصلاحگري مداراگري است.

دوم: استدلال گرایی به معنای وسیع و عمیق آن

ويژگي دوم: اگر انديشه حقيقت براي ما مهم باشد، تنها چيزي كه مصداقي از مصاديق حقيقت را نشان مي?دهد، استدلال است. اگر براي من مهم است كه حقيقت در هر بابي چيست، نشان مي?دهد كه استدلال وجود دارد. اگر براي من مهم است كه حقيقت در هر بابي چيست، بايد ببينم كه ترازوي من براي تعيين حقيقت كدام است؟x حقيقت است يا y يا هيچ كدام، ترازويي لازم است كه به زعم من، چيزي جز استدلال نيست. بنابراين لازمه دوم اصلاحگري، استدلال گرايي به معناي بسيار عميق و در عين حال وسيع كلمه است. عمق يعني تا جايي كه استدلال قدرت نفوذ دارد، جلو برويم و وسيع يعني در همه قلمروها اهل استدلال باشيم. در اينجا يك بام و دو هوا و در جايي اهل استدلال بودن و در جايي نبودن، معنا ندارد؛ بنابراين استدلال گرايي تنها راهي است كه به وسيله آن در حد مقدورات انساني خودمان، حقيقت را كشف كنيم. اعمال اين استدلال گرايي با سخن بي دليل مخالف است، به معناي دقيق كلمه، طبعاً سلسله اموري را نفي مي?كند؛ اين استدلال گرايي با هر نوع خرافه گرايي و خرافه پرستي هم مخالف است. استدلال گرايي با آرزوانديشي هم مخالف است. (يعني من آرزو دارم «الف»، «ب» باشد، پس «الف»، «ب» است.)استدلال گرايي با تعصب، جزم و جمود و با بي?مدارايي فكري هم مخالف است. اهل استدلال نمي?توانند با اين شش پديده سازگار باشند، بنابراين لازمه اصلاحگري اين است كه خود را از اين شش پديده به جد بپيراييم. به بيان دقيق?تر، خود را در خلوت خود بپيراييم، نه اينكه در زندگي اجتماعي ژست انسان?هاي پيراسته را بگيريم. پيرايش عملي و واقعي، ذيل اين شش پديده ناسازگار با استدلال گرايي ناسازگارند. پذيرش اتوريترهاي بلادليل و پذيرش ولايت فكري بلا دليل نيز وجود دارد. (به اين معنا كه «الف» ،«ب» است، چون x مي?گويد كه اين گونه است.) بايد هر گونه فرم استبدادي را از ذهن و ضمير خود بيرون كنيم.

سوم: انطباق همه ساحت های وجود

عامل سوم: کل وجود ما باید نوعی یکپارچگی و یکنواختی داشته باشد،چیزی که? در روان?شناسی معادل? INTEGRITY قرار می?گیرد و به معنای انطباق همه? ساحت?های وجود است. ساحت عقیده ساحت احساسات و عواطف، ساحت خواسته?ها و ساحت عمل، باید همه با هم انطباق داشته باشند؛ در غیاب این انطباق، نوعی اسکیزوفرنی بروز می?کند، این اسکیزوفرنی دقیقا به این معناست که چه?بسا به چیزی معتقدیم ولی احساسات و عواطفمان همراه آن اعتقاد نیست، یا عقیده?مان با خواسته?هایمان ناسازگار است، یا احساسات و عواطفمان با خواسته?هایمان ناسازگار است و یا این که این سه با آنچه در مقام عمل انجام می?دهیم ناسازگارند.البته این عمل هم عمل قولی و هم عمل فعلی را شامل می?شود. گاهی ممکن است گفتار من با عقایدم ناسازگار باشد. گاهی هم رفتارم با عقایدم و گاهی گفته من با رفتارم ناسازگار باشد. این که بتوانیم هر پنج ساحت را بر یکدیگر انطباق دهیم و چیز یکپارچه?ای بشویم، به طوری که همه وجودمان با هم همنوا باشد، باید مجموعه وجودمان با یکدیگر سازگاری داشته باشد. این ناسازگاری به ما لطمه زده است. گاهی اوقات از لحاظ ذهنی رشد کرده?ایم، اما گاه متوجه می?شویم که از لحاظ عاطفی رشد نکرده?ایم. به لحاظ ذهنی به این معتقدیم که الف، ب است یا الف، ب نیست ولی احساسات و عواطفی از خود بروز می?دهیم که با اعتقاداتمان سازگار نیست، ما در واقع یکپارچگی وجودی را کم داریم. ما دچار نوعی اسکیزوفرنی فرهنگی هستیم که به اصلاحگری ما ضربه زده است. اگر ما در درون خودمان یکپارچگی نداشته باشیم ?نمی?توانیم یکپارچه عمل کنیم و وقتی یکپارچه عمل نکنیم با دوستانمان یکپارچه نیستیم.

چهارم: واقعیت ها هستند که واقعیت های دیگر را تغییر می دهند

نکته چهارم که بسیار مهم است، این است که واقعیت?ها را فقط واقعیت?ها عوض می?کنند. واقعیت?ها را فقط با واقعیت?ها می?توان تکان داد، واقعیت را با توهم نمی?توان تکان داد. وقتی با واقعیت?ها سروکار داریم،باید توجه? کنیم که همه چیز را با واقعیت بسنجیم. اگر بناست چیزی تکان بخورد، باید چیزی که نیروی تکان دادن آن را دارد به آن برخورد کند. اگر بناست چیزی چیز دیگری را خرد کند، خودش باید از مقاومت بیشتری برخوردار باشد. همیشه واقعیت?ها هستند که واقعیت?های دیگر را تغییر می?دهند، یا اصلاح می?کنند یا تکمیل می?کنند یا از میان می?برند. اینها واقعیت?ها هستند. ما نمی?توانیم با غیرواقعیت، واقعیتی را جای کنیم. به این ترتیب ما باید دنبال این باشیم که آرا و نظراتمان با واقعیت مطابقت داشته باشد.

آرا و نظراتی که مطابق با واقع?اند، می?توانند در مقام عمل موفق باشند و واقعیت?ها را تغییر دهند یا از بین ببرند؛ اصلاح یا تکمیل ?کنند. آرا و عقاید مطابق با واقعیت به معنای دقیق آن یعنی علم؛ نمی?توانیم علم نداشته باشیم و اصلاح?گری انجام دهیم در این جا مرادم از علمscientism و علم?زدگی و علم?پرستی نیست؛ بلکه علم به معنای عام آن را می?گویم یعنی عقایدی که در حد وسع خود می?دانیم مطابق واقع?اند؛ در واقع منظورمknowledge است، نهsciense این knowledgeدر علوم تجربی طبیعی، علوم تجربی انسانی، علوم فلسفی و علوم تاریخی تجلیاتی دارد؛ بالاخره از آنجا که باید واقعیت?ها را با واقعیت?ها تکان داد ما نیز باید در پی واقعیت?ها باشیم. ژوزف باتلر فیلسوف و الهی?دان معروف انگلیسی قرن نوزدهم، جمله?ای دارد که فیلسوف انگلیسی دیگری در قرن بیستم آن را دائما در صدر کتاب?هایش نقل می?کند و آن این است: واقعیت?ها همانند که هستند، تابع رای تو نیستند. رای خودت را تابع واقعیت? کن. این سخن بسیار دقیق است. نباید فکر کنیم که می?توانیم با اوهام چیزی را عوض کنیم، ما به نوعی علمگرایی که در واقع به معنای واقعگرایی است و حفظ ارتباط با واقعیت?ها نیاز داریم. جلوه و میوه این رویکرد می?تواند موجب رشد و توسعه ما در علوم تجربی طبیعی و علوم طبیعی انسانی شود. این علم?گرایی امکان تغییر یکدیگر و جامعه را برایمان فراهم خواهد کرد.

پنجم: بر اساس وجدان اخلاقی عمل کنیم

نکته پنجم مساله قاعده زرین است. به گفته عالمان اخلاق و محققان ادیان و مذاهب، قاعده زرین یکی از قواعدی است که همه ادیان و مذاهب در آن اشتراک دارند: با دیگران چنان رفتار کن که خوش?داری دیگران با تو رفتار کنند. یعنی خودت را با دیگران در یک ترازو بگذار، هر آنچه بر خود نمی?پسندی بر دیگران مپسند. این قاعده از آموزه?های مشترک همه ادیان و مذاهب جهانی است. حضرت علی(ع) هم در نامه?ای که اواخر عمرشان به فرزند خود می?نویسند به این نکته اشاره می?کنند، البته چنان که ذکر شد این قاعده به اسلام اختصاص ندارد، علی(ع) می?فرماید: اجعل نفسک میزانا فی?ما بینک و بین?الناس. یعنی در ارتباطی که با مردم?داری، همیشه خودت را ملاک قرار بده. فارغ از ریزه?کاری?ها، لطائف و ظرایفی که این قاعده از زمان کانت به این سو، در عرصه فلسفه اخلاق پیدا کرده و تضییقات و اشکالاتی که به آن وارد شده، قاعده زرین، قاعده?ای است که وجدان اخلاقی ما هم به آن حکم می?کند. ما هر چه را که مخالف آن باشد خلاف وجدان اخلاقی خود می?دانیم، این در حالی است که در بسیاری موارد این قاعده زرین را رعایت نمی?کنیم.

من خوش دارم وقتی شما با من سخن می?گویید، راست بگویید. طبق قاعده زرین اقتضای این توقع آن است که من هم راست بگویم. تمام فضایل عملی اخلاق را می?توان از دل این قاعده استخراج کرد. از سوی دیگر تمام رذایل عملی اخلاق را نیز می?توان از عمل نکردن به آن استخراج نمود؛ ولی به هر حال این نکته مهم است که من واقعا خود را تافته?ای جدا بافته ندانم و قبول کنم که من هم به لحاظ ساختار جسمانی و ساختار ذهنی و روانی مثل شما هستم. اگر چنینuniformity و اتحاد شکلی بین ساختار جسمانی، ذهنی و روانی من و همه انسان?های دیگر وجود دارد، معنای آن این است که هرچه من را رنج? می?دهد، انسان?های دیگر را هم رنج می?دهد و هر چه برای من دردآور است، برای انسان?های دیگر هم دردآور است. بنابراین معنا ندارد که من برای خودم پرونده?ای جدا و برای دیگر انسان?ها پرونده?ای جدا داشته باشم

ششم: از خطا نفرت داشته باشیم، نه خطاکار

نکته ششم: از دیگر لوازم توفیق ما در اصلاحگری آن است که از خطا نفرت داشته باشیم، نه از خطاکار؛ من تعبیر گاندی را در اینجا تکرار می?کنم، او در اصول اساسی سیاست معنوی خود بر این دو نکته تاکید می?کرد؛ اول بر نفی خشونت به تعبیرsunscipt و دوم بر همین قاعده نفرت از خطا نه از خطاکار. تمام نفرت ما باید از دروغ گفتن باشد نه از دروغگویان؛ تمام نفرت ما باید از ظلم باشد نه از کسانی که ظالمند. البته این نگرش به یک جامع نگری معنوی بلند مرتبه نیاز دارد. باید نوعی بلندنظری معنوی وجود داشته باشد تا من از دروغ گفتن تو نفرت داشته باشم ولی خود تو را دوست بدارم، این دقیقا جمله خود گاندی است که من از دروغگویان نفرت دارم ولی همه دروغگویان را دوست دارم. معنایش آن است که او از انسانی نفرت نداشت،?بلکه از کارهای بدی که انجام می?گرفت متنفر بود. وقتی این قاعده در ذهن و ضمیر ما راسخ شود، حداقل نتیجه?ای که خواهد داشت این است که تنفر انسان?ها نسبت به هم از بین می?رود چرا که نفرت از انسان?ها نه با موازین معنوی سازگار است نه با اصلاحگری.

اصلاحگری یعنی این که من می?خواهم دیگری خوب?تر از آنچه هست،باشد و من تنها هنگامی? می?توانم دیگری? را خوب?تر از آنچه هست،بسازم که او را دوست داشته? باشم، چراکه اگر او را دوست نداشته باشم، همیشه خواهان بدتر شدن وضع او خواهم بود. اصلاحگری? در بنیان خود،انسان?دوستی و نوعی اومانیسم است؛ حتی بیشتر از اومانیسم، نوعی عشق به انسان?هاست، چون این عشق به انسان?هاست که می?تواند بگوید من? می?خواهم انسان?ها بهتر از این?که هستند، باشند و وضعی مطلوب?تر از وضعیت فعلی داشته باشند و این با نفرت داشتن از انسان?ها ناسازگار است. این اولین اثر است. اثر دوم آن است که اگر من از خطا نفرت داشته باشم و نه از خطاکار، خطا را در خودم نیز نخواهم پسندید. یکی از چیزهایی که در ما دیده می?شود، این است که گاهی از خطاکاری به خاطر خطایی متنفر می?شویم، ولی خودمان همان خطا را مرتکب می?شویم گویا از خطاکار نفرت داریم، ولی از خطا نه، چرا که در آن صورت باید از خطای خود هم نفرت داشته باشیم.

این که نمی?توانیم خطاهای خود را ببینیم و اگر هم می?بینیم، نمی?توانیم نسبت به آن سختگیر باشیم و به تعبیر بیهقی«جلاد طبع خود باشیم» و اول تازیانه را بر طبع خود بزنیم، به این دلیل است که گویا از خطاکاران نفرت داریم نه از خطا. اگر از دروغگویی نفرت دارم، باید از دروغگویی خودم هم نفرت داشته باشم. کسانی که نفرت و مجموعه عواطف منفی خود را به خطاکاران معطوف می?کنند و نه به خود خطا، وقتی خطا را در خودشان می?بینند، تحمل می?کنند. آنها نسبت به خطای خودشان اغماض می?کنند. به نظر می?رسد اولین کاری که باید کرد، این است که نفرتمان را متوجه خطاها کنیم تا اگر این خطا در خودمان هم دیده شد، نفرت از آن وجود داشته باشد.

همانگونه که گفته شد، نفرت از انسان?ها با انسان دوستی ناسازگار است و این انسان?دوستی لازمه اصلاح?گری است. در عوض، نفرت از انسان?ها دو اثر جنبی دیگر هم دارد. نفرت از انسان?ها باعث می?شود هنگام تعاطی با دیگران عاطفه بر عقلانیت غلبه کند. وقتی من از شما نفرت داشته باشم، در ارتباط با شما عاطفی رفتار می?کنم، نه عقلانی؛ یعنی همانطور که از قدیم در ضرب?المثلی عربی می?گفتند: حبک یعمی?و یصم وقتی که چیزی را دوست بداری کور و کر می?شوی. وقتی از چیزی متنفر باشی هم کور و کر می?شوید. اگر من از انسانی نفرت داشته باشم، نسبت به او کور و کر می?شوم، یعنی در مناسبات با او هیجانات من حاکمند، نه عقلانیت من. بنابراین نمی?توانم با او عقلانی رفتار کنم وقتی نتوانم عقلانی رفتار کنم وضع بدتر می?شود؛ اما اثر دوم این است که وقتی انسان از کسی نفرت دارد، در مناسبات با او دچار شتاب می?شود، چون وقتی من از دیگری نفرت داشته باشم، می?خواهم هر چه زودتر به او ضربه بخورد، البته ضربه?هایی که بیش از دیگری به خود انسان ضربه می?زند. وقتی انسان از خطاکار نفرت ندارد، دستخوش تعجیل نمی?شود و همه کارها را با طمانینه و روشی پیش می?برد که مجموعا به بهبود وضع بینجامد ولی اگر تنفر متوجه خطاکار شود، به گونه?ای باید شر خطاکار را کم کرد و او را به هر صورت ممکن حذف نمود، کار به تعجیل می?افتد و تعجیل وضع را به مراتب بدتر از آنچه هست می?کند. کسانی مثل گاندی در طلب چنین اجتماع?گرایی و سیاست?گرایی معنوی بودند.

هفتم: به کمتر از همه انسان ها رضا ندهیم

نکته هفتم: هرگونه اندیشه?ای که برای بخش کوچکی از انسان?ها امتیازی خاص قائل شود، اندیشه?ای درست نیست. اندیشه?ای که مدام می?گوید: فقط ملت من، فقط متدینان به دین و مذهب من، فقط نژاد من، فقط قوم من: هر اندیشه?ای از این مقوله با هر تعبیری از آن، مثل ناسیونالیسم( با این داعیه که همه چیز برای منافع ملت خودم، حتی تفسیری از تدین به این معنا که همه چیز برای کسانی که به کیش و آیین من ملتزم هستند)؛ هر اندیشه?ای که از این مقوله باشد و به کمتر از همه انسان?ها رضا دهد، به همه انسان?ها و طبعا به خود آن گروه هم لطمه می?زند. مراد من این است که ما باید به نوعیperspective و نظرگاه خدایی برسیم. نظرگاه خدایی، یعنی به همه انسان?ها به یک چشم نگاه کردن و همه انسان?ها را یکسان مشمول محبت خود دانستن، مشمول احسان خود داشتن و مهم?تر از همه در حوزه دغدغه?های خود داشتن؛ البته در میان همه انسان?ها کسانی که هم کیش و آیین من هستند، ملیت مرا دارند و نژاد و قوم آنها، نژاد و قوم من نیز هست، اما هر اندیشه?ای که کمتر از همه انسان?ها را شامل شود، به همه انسان?ها از جمله کسانی که مدنظر خودش بودند ضربه خواهد زد.

هشتم: من وقتی موفق هستم که فرودست?ترین لایه?های معرفتی اجتماع حرفم را بفهمند

نکته هشتم: بحث بر سرتوجه به ساحت آگاهی است. فرض کنید من بیماری هستم که مرضی صعب?العلاج دارم و یک کمیسیون پزشکی بر بالین من تشکیل شده است. از آنجا که من تخصص پزشکی ندارم از هیچ?کدام از اصطلاحاتی که این پزشکان بر بالین من استفاده می?کنند، سر در نمی?آورم و از تعابیری که به زبان? انگلیسی، لاتین و فنی پزشکی به کار می??برند، یک کلمه هم نمی?فهمم. اما در عین حال اگر این کمیسیون پزشکی در تشخیص خود بر صواب رفته باشد و دارویی مطابق با تشخیص صوابش تجویز کند، این دارو در من موثر می?افتد و وضع من را بهبود می?بخشد. بنابراین در عین آنکه من کلامی? از ترمینولوژی پزشکان را متوجه نمی?شوم و از هیچ چیز آن آگاهی ندارم، وضع من بهتر می?شود.

بهبود وضع من به عنوان بیمار جسمانی، منوط به فهمیدن حرف?های آنها نیست، بلکه منوط به درست بودن حرف آنهاست؛ اگر حرف پزشکان درست باشد؛ گرچه من یک کلمه از آن را هم نفهمم در من موثر می?افتد. آنچه در من موثر می?افتد، دارویی است که پزشکان به من می?دهند نه حرف?هایی که می?زنند. خیلی?ها گمان می?کنند جامعه هم همینطور است،?فکر می?کنند اگر روشنفکر?ها، متفکران و مصلحان جامعه فقط خودشان حرفهاشان را بفهمند و بعد به تشخیص درست برسند،این تشخیص وضع مردم را بهبود خواهد بخشید، به??رغم آنکه خود مردم نفهمند آنها چه می?گویند. به عبارت دیگر، صلاح و اصلاح اجتماعی را به صلاح و اصلاح بدن قیاس می?کنند. ما یک ترمینولوژی پیدا کرده?ایم که آن را فقط خودمان می?فهمیم، یعنی وقتی پدر و مادر من روزنامه ما را می?خوانند هیچ چیز نمی?فهمند. ما هم گویا از این باکی نداریم و می?گوییم ما روشنفکران و متفکران و مصلحان به اندیشه و نتیجه درستی می?رسیم، نتیجه آن را اعمال می?کنیم و بعد وضع جامعه بهبود پیدا می?کند؛ غافل از این که این قیاس مع?الفارق است. اینجا تا آنچه می?گوییم به آستانه آگاهی مردم نرسد، وضع آنها بهبود پیدا نمی?کند.

من بارها گفته?ام که اگر در سال76(فارغ از ارزشگذاری و داوری) 21 میلیون نفر به آقای خاتمی?آری می?گویند و سپس در سال84 هم، 17میلیون به کس دیگری رای می?دهند، خود بیانگر این است که چیزی وارد آستانه آگاهی مردم نشده است؛ چون اگر مردم در سال 76 چیزی گفتند، نمی?توانند در سال84 گزینه?ای کاملا متناقض با آن را انتخاب کنند؛ بنابراین چیزی در اینجا مفقود است و ما به آن توجهی نمی?کنیم. ما باید از زبان خاص روشنفکری خود بیرون بیاییم. باید بتوانیم با زبان بسیار ساده سخن بگوییم. اگر پدر و مادر و پدربزرگ و مادربزرگ من سخنان مرا فهمیدند، اگر روستاییان حرفم را فهمیدند، در آن صورت به حرفی که فهمیده?اند، التزام پیدا می?کنند. اما اگر حرفی را نفهمند و فقط بگویند دیگران چنین می?گویند، یک دیگران دیگری هم می?آیند و چیز دیگری می?گویند.

حدیثی منسوب است به امام صادق(ع) که می?فرماید: من ادخله الناس فی?الدین، اخرجه الناس اخری من دین؛ یعنی هر کس که گروهی او را وارد دین کنند گروه دیگری او را از دین خارج می?کنند. این ورود و خروج زمانی به دست گروه?ها انجام نمی?شود که سخن به آستانه آگاهی فرد برسد، ما باید از این زبان زرگری و ژاژگون و لسان فنی که فقط خودمان می?فهمیم و مردم نمی?فهمند، پرهیز کنیم. وقتی کسی مطلبی را فهمید، از آن برنخواهد گشت. نظر و رای کسی را که نیم جویده فهمیده یا اصلا نفهمیده، می?توان با شعار و اطلاعات غلط، حب و بغض، تهدید و تطمیع تغییر داد. اما چیزی را که فهم شود هیچ کس نمی?تواند از انسان بگیرد. اگر فکر می?کنیم کمیسیون پزشکی?ای هستیم که بر بالای سر بیماری به نام جامعه قرار گرفته?ایم و مهم نیست که جامعه حرف ما را بفهمد و مهم این است که خودمان حرف هم را بفهمیم، معنای آن این است که متاسفانه ما به آگاهی توجه نداریم و آن را دست کم می?گیریم حال آنکه در هر تغییر اجتماعی(چه تغییرات سیاسی، اقتصادی، حقوقی، چه تغییردر خانواده، تعلیم و تربیت ، دین و مذهب) مهم?ترین عنصر آگاهی است. البته ما تغییرنما و شبه تغییر داریم، به تعبیر کسانی که در جامعه?شناسی معرفت کار می?کنند، ما چیزی داریم به نام تغییر کاذب، تغییرنما و شبه تغییر. تغییر واقعی، وقتی است که من بتوانم چیزی را به طرف مقابلم تفهیم کنم. حالا اگر این آگاهی رسانی به مردم جدی است، طرز سخن گفتن ما با مردم باید متفاوت باشد و وضعیت قبلی ما باید تغییر کند.

ما باید از فضل فروشی روشنفکرانه، از حرف?های مغلق دست برداریم، از این که ترمینولوژی ما را فقط آکادمیسین?ها بفهمند احتراز کنیم. هنر این است که آسان سخن بگوییم. پل ادواردز، شاگرد برتراند راسل که دایره?المعارفی در باب فلسفه به زبان انگلیسی با آثار او منتشر شد، جمله?ای نقل می?کند که من خیلی به آن اعتقاد دارم؛ او می?گوید: من بسیاری از سخنانی را که راسل می?گفت فراموش کرده?ام، بسیاری راهم قبول نداشتم، اما راسل کاری با من کرد که من فکر می?کنم آن کار می?تواند سرآغاز تحولی در جهان باشد، راسل به ما نشان داد برای این که عمیق باشیم، لزومی? ندارد که مبهم?گو و دشوارگو باشیم. افراد نباید برای نشان دادن عمق خودشان به مبهم?گویی رو بیاورند. ما در عین حال که باید عمق خودمان را حفظ کنیم، باید واضح و شفاف سخن بگوییم و از ابهام و ایهام و پیچیدگی بپرهیزیم تا همه حرف ما را بفهمند. من وقتی موفق هستم که فرودست?ترین لایه?های معرفتی اجتماع حرفم را بفهمند. به نظر من علت عدم تعمیق اصلاحات در کشور ما و علت این که روشنفکران در یکصد سال گذشته، نتوانسته?اند تحولی جدی در وضع و حال مردم ایجاد کنند این بوده است که به زبان زرگری سخن گفته?اند. فقط برای خودشان حرف زده?اند و متوجه نبوده?اند که بهبود وضعیت این مریض موقوف به این است که زبانشان را فهم کند.

نهم: توجه به سنخ روانی انسان ها

نکته نهم: هر کسی باید بداند توانایی?هایش در چه ساحتی است. توانایی، جمع بین علاقه و استعداد است. باید فهمید علاقه، معطوف به چه حوزه?هایی است، اعم از فعالیت?های نظری و فعالیت?های عملی و استعداد به چه حوزه?هایی متمایل است. این نیست که همه انسان?ها یک کار بکنند، یعنی همه انسان?ها هم به یک هدف برسند. بنابراین اگر کسی در فعالیت اجتماعی، کار خاصی انجام می?دهد قرار نیست که من هم از او تقلید کنم. چه بسا من در آن کار توانایی نداشته باشم، یعنی علاقه و استعداد آن کار را نداشته باشم، یا آن که یکی را دارم و دیگری را ندارم. باید بپذیریم که در ناحیه هدف، نوعی وحدت داشته باشیم، اما در ناحیه کارکردها، کارکردهای متنوع را بپذیریم و نخواهیم همه از یکدیگر تقلید کنند زیرا هر کس در حیطه?ای مشخص فعالیت می?کند. نباید به لحاظ کار و کارکرد نوعیuniformity پدید آوریم. اگر همه یک هدف داشته باشیم امر مطلوبی است، اما به شرط این که هر کس در رسیدن به این هدف کاری و نقشی را برعهده بگیرد و این کار کاملا با استعداد و علاقه او متناسب باشد. از همه انتظار نداشته باشیم که یک کار را انجام دهند و به یک مسلک سلوک کنند.

این نکته?ای است که خیلی?ها به آن توجه نمی?کنند. معنای بودن دیگران با ما این نیست که نقشی مثل نقش ما داشته باشند. هر کسی توانایی?های خاص خودش را دارد و باید به اندازه توانایی?های خودش از او انتظار داشت. توقع و انتظارهای بیش از توان افراد هم خلاف اخلاق است و هم خلاف مصلحت?اندیشی، چون این توقع برآورده نخواهد شد. یکی از آموزه?های مشترک همه ادیان و مذاهب به خصوص آیین?های شرقی(آیین هندو، بودا، دائو) که در قرآن هم آیه?ای ناظر بر آن وجود دارد، توجه به سنخ روانی افراد است، یعنی به مقتضای سنخ روانی افراد از آنها انتظار داشته باشیم. البته این سنخ روانی غیر از امور ژنتیک، مسائل وراثتی، مساله محیط و تعلیم و تربیت و نیز غیر از مساله سن است. به غیر از این عوامل، عامل دیگری هم بین ما تفاوت ایجاد می?کند و آن سنخ روانی افراد است. مثلا سنخ روانی درونگرا از سنخ روانی برونگرا متفاوت است، سنخ روانی کنشگر و active از سنخ روانی کنش?پذیر و passive متمایز است، نباید از همه اینها انتظار واحدی داشت. اگر این مطلب لحاظ شود، اصلاحات و اصلاحگری به معنای دقیق کلمه از جمله در ساحت سیاسی، رشد بیشتری می?کند. آیه کل یعمل علی شاکله یعنی هر انسانی فقط براساس شاکله خودش می?تواند عمل کند نیز توسط بعضی از مفسران این گونه تفسیر شده است. حرف من این است که ما باید به سنخ روانی توجه کنیم، چرا که این ویژگی، علاقه?ها و استعدادها را متفاوت می?کند و باید متناسب با این تفاوت?ها، شان?های مختلفی را انتظار داشت.

دهم: کار خود را خوب انجام دهیم

نکته دهم: لازمه حق?طلبی و مصلحت?اندیشی این است که کار خود را خوب انجام دهیم. خیلی مهم است که ما ذره?بین را فقط روی دیگران قرار ندهیم. ما باید کار خود را خوب انجام دهیم. انتقادات ما از شخصیت?ها، از وکیل و وزیر و رئیس?جمهور ناظر بر این است که او در شأنی قرار گرفته که به مقتضای آن خوب عمل نمی?کند. وقتی وزیری خوب عمل نمی?کند معنایش این است که پستی را به عهده گرفته و به مقتضای جمیع لوازم آن خوب عمل نمی?کند. این در مورد همه مصداق دارد. پزشک و معلم هم باید کارشان را خوب انجام دهند ولی بسیاری از ما کارهایی را که به مقتضای انتظارات اجتماعی و نقشی که در شبکه مناسبات جامعه به عهده گرفته?ایم، به خوبی انجام نمی?دهیم؛ انتقاد و ادعایمان معطوف به دیگران است حال آن که خوب عمل کردن خود را مورد غفلت قرار می?دهیم.

نقل شده که یکی از اصحاب پیامبر(ص) از دنیا رفت. پیامبر و سایر اصحاب بر سر قبر او ایستاده بودند، یکی از اصحاب در حال کندن قبر بود، بعد از این که قبر را کند و بیرون آمد تا جنازه را درون قبر بگذارند پیامبر کلنگ یا تیشه?ای از او گرفتند و داخل قبر شدند و کلوخی را که قدری در داخل قبر برآمدگی داشت، تراشیدند تا دیواره قبر کاملا یکنواخت شود. بعد اصحاب پرسیدند که شما با چه منطقی دیواره قبر را تراشیدید، قبری که مرده درون آن قرار می?گیرد و از خاک پر می?شود؟ حضرت جمله?ای فرمودند که: رحم?ا... من اذا عمل اتقنه یعنی خدا بر انسانی که وقتی کاری را قبول می?کند، متقن انجام می?دهد، رحمت می?آورد. حتی اگر قبول کردی که قبر بکنی کارت را خوب انجام بده، انصافا این خصیصه در ما ضعیف شده است. اگر معترضیم و اعتراضمان هم حق است،آیا واقعا جوهره?اش آن نیست که بر کسی یا کسانی اعتراض داریم که کاری را که برعهده گرفته اند، خوب انجام نمی?دهند؟ آیا این توقع نباید به خود ما هم معطوف باشد؟ از یاکوب بومر، عارف بسیار گرانقدر آلمانی که پینه?دوز بود، پرسیدند راه سیرو سلوک عرفانی چیست؟ گفت این است که اگر من کفشی برای پینه?دوزی گرفتم آنچنان پینه کنم که بعد از مرگم بگویند اگر پینه?دوز بود، او بود. پینه?دوزی که خوب پینه?دوزی می?کند ارزشمندتر از استاد دانشگاهی است که خوب استادی نمی?کند. این که آدم کار خود را فارغ از شان و حیثیت اجتماعی آن کار، خوب انجام بدهد خیلی ارزشمند است، نه فقط به لحاظ اخلاقی ارزشمند است، بلکه اقتضای مصلحت?اندیشی و لازمه رشد و توسعه و پیشرفت نیز همین است