محمود بديه

بعضي وقت ها نمي داني كه از كجا بايد شروع كني كه پر حرفي و زيادي گوئي نكرده باشي و حوصله ي خواننده را هم نگه داري . قصدم هم اين نيست كه نگاهي همه جانبه به نمايش آنتيگونه داشته باشم، بيشتر البته در اين مقال، نظرم بر اقتباس و سنت ادبي و نمايشي ست كه در همه جهان رايج است. اما مجبورم مختصري از پيشينه نمايش نامه آنتيگونه را شرح بدهم.

نمايش نامه آنتيگونه نوشته سوفوكل، نمايش نامه نويس يوناني كه در 442 قبل از ميلاد مي زيسته ، نوشته شده است. موضوع نمايش نامه، درگيري دو برادر بر سر قدرت است كه به مرگ هردو ختم مي شود. كرئون پادشاه تب، با احترام و تشريفات خاص ، دستور خاك سپاري يكي از برادرها را صادر مي كند ولي برادر ديگر را به جرم خيانت و براي عبرت ديگران، از دفن و خاك سپاري منع مي كند تا خوراك كرم ها شوند. آنتيگونه علیرغم ميل و دستور پادشاه ، مقابل او سرپيچي مي كند و جسد برادر را به خاك مي سپارد و حتا در حضور پادشاه كه به او مي گويد ؛ چرا از قانون تبعيت نكردي و فرمان نبردي؟ آنتيگونه چنين مي گويد؛ «از قلب فرمان بردم و از اخلاق تبعيت كردم». آنتيگونه محكوم مي شود، الي آخر... در واقع آنتيگونه سوفوكل، نماد باستاني عصيان و شورش گري (نيروي اخلاق) است در برابر قانون. 

اما برگرديم به اقتباس كه خود كار آساني نيست، از يك طرف اقتباس ، نوعي وام گيري از اثر پيشا خود است و از طرف ديگر، خرج كردن آن در توليد و ابداع يك اثر جديد ديگر، ضمن آنكه روايت جديد به متن پيشين خود وفادار هست و نمي تواند به مالكيت ادبي پيشا خود بي توجه باشد. اثر جديد، خوانشي بينا متني و ارجاع به هسته ي اوليه اثردارد. 

البته نويسنده محترم، اگر اشتباه نكرده باشم (آن يارو آنتيگونه) در زير نوشته پديدآورندگان، هيچ اشاره به اقتباس از اثر ما قبل خود نكرده است. اما همين قدر كه مولف از اسم آنتيگونه استفاده كرده و فراوان هم از آنتيگونه نيويوركي بهره برده، قدرمسلم كه قوه تخيل مخاطب به متون پيش از اثر، ارجاع و پرتاب مي شود. اما باز هم چه باك. برشت در جائي مي گويد؛ «پايه ي هر دوره ي بزرگ ادبي ، قدرت و معصوميت سرقت ادبي آن دوره است». و در خصوص اقتباس مي گويد ؛ «آيا ما مي توانيم از اقتباس بهره ببريم و بعد همه چيز كار را تغير دهيم؟» مي گويد؛ «مي توانيم تغير بدهيم ، اگر توانائي تغيرش را داشته باشيم.»

 درهنر و بخصوص در حوزه ادبي و نمايشي، اقتباس از متون كهن با برداشت هاي نويني صورت مي گيرد. بطور مثال در كوريولانوس از ليويوس تا پلوتارخ تا شكسپير تا برشت و تا گونتر گراس وام دار همديگر بوده اند.همگي از يك طرح استفاده كرده اند، اما درعين حال، هر كدام، جداگانه ، شخصيت هاي خود را بوجود آورده اند و از همه مهم تر، دوران خود را رقم زده اند و فهم خود را از معاصربودن، كشف و آشكار كرده اند. در پلوتارخ پابرهنه هاي روم قصد دارند به سبب قيمت گران گندم عليه ميهن پرستان شورش كنند. و در كوريولانوس شكسپير، شخصيت كوريولانوس از فوران نخوت هيولا گونه ي او شكل مي گيرد كه البته شكسپير الگوئي معاصر براي اين شخصيت در نظر داشته. اين شخصيت گرچه نه به صورت مستدل، اما متوجه مي شويم كه اين الگو كسي نيست جز سر والتررلي، دزد دريائي مستبد و دست راستي مشهور. رلي زماني از او بتي ساخته بودند كه به تصرفات بريتانيا مي افزود و انحصار بازار شراب در دست خود داشت بعدها باعث رسوائي خود شد.

در كوريولان برشت و گونترگراس هم همين گونه هست. آنيگونه را فرانسوي ها اقتباس كرده اند و هم آنتيگونه در نيويورك گلو واتسكي لهستاني نوشته شده است. آنتيگونه در نيويورك، موضوع مهاجرين و بحران فرديت است.

اساسن كار كرد اقتباس و اقتباس قوي در نمايش نامه اين است كه چگونه به كالبد بي جان نمايش نامه اي كهنه، روحي تازه بدمد و آن را روي صحنه زنده كند. 

اما برگردم به چند سطر بالا.همه ي اين حرف ها را زدم، از نويسنده گاني گفتم كه روح زمانه و راقم دوران خود هستند و شخصيت هاي نمادين خود را بوجود مي آورند. در آخر اين را مي خواهم بگويم ؛ آيا نمايش نامه، اين يارو آنتيگونه ، تناسب و ارتباط بين خود و بيننده را به دست آورده است؟